Vergeten boeken schijnen een nieuw licht op het illustere klooster Klaarkamp

RINSUMAGEAST – Museum Martena heeft in de eigen collectie een aantal ‘vergeten’ boeken uit de 16e eeuw ontdekt, schrijft Omrop Fryslân. Ze waren van de laatste geestelijken van het roemruchte klooster Klaarkamp bij Rinsumageast. Voor zover bekend zijn dit de enige boeken uit de bibliotheek van het bewaard gebleven klooster. Het gaat om 13 hoofdzakelijk theologische boeken: bijvoorbeeld het Nieuwe Testament in Grieks-Latijn en preekbundels die afgestemd zijn op het kerkelijk jaar en de roomse leer.

Het rijkste klooster van Fryslân

De boeken komen uit het klooster Klaarkamp, het oudste cisterciënzer klooster van Nederland en het moederklooster van de orde in de Friese landen. Het ontstond net voor 1163 en bestond tot de Reformatie in 1580. Klaarkamp ontwikkelde zich tot het grootste en rijkste klooster van Fryslân. In de 16e eeuw had het meer dan 2.500 hectare cultuurland in bezit.

De Staten van Friesland stapten in 1580 over naar de protestantse religie: de katholieke mis werd verboden, de kloosters sloten en de oude altaren, beelden en boeken verdwenen. “Van de kloosterarchieven is bijna niets over”, verzucht Josse Pietersma, conservator van Museum Martena. “Het meeste is weggegooid of weggegooid. Wat vooral overbleef, was financiële administratie. Dat was nog belangrijk voor de overheid.”

NietNiet alles van Klaarkamp ging echter verloren, zo blijkt nu. De laatste abt (hoofd van de abdij) en prior (overste van het klooster) bewaarden een aantal boeken. Na het opheffen van Klaarkamp verhuisden deze abt Gerardus Jacobi en prior Gerardus Agricola naar familie in Franeker. De prior en abt overleden in 1598 en 1602. In hun testament lieten ze geld en handschoenen voor de mis over aan het weeshuis. Maar ook de 13 oude, in leer gebonden boeken.

Van weeshuis naar museum

De spullen verdwenen min of meer in een hoek van de regentenkamer van het weeshuis. Tot de boeken eeuwen later, in 1955, door Stichting Het Klaarkampster Weeshuis in bruikleen aan Museum Martena werden gegeven. De boeken werden keurig geregistreerd en opgeborgen, maar daarna is er nooit meer naar omgekeken. Tot conservator Pietersma ze een paar maanden geleden aantrof.

Voor de herinrichting van het museum was hij op zoek naar wat anders. “Ik heb als conservator altijd geleerd: trek ook de doos open naast dat wat je zoekt. Want dan vind je nog weleens wat.” De boeken stonden netjes in het computersysteem. “Maar als je niet weet wat je zoekt, kun je het ook niet vinden. Thuis heb ik ook wel boeken in de kast die wat uit het zicht raken en die ik per ongeluk dubbel koop.” Pietersma zag aan het kaft meteen dat een boek van voor de Reformatie was. “Als historicus wordt ik altijd heel blij van oude boeken en van ieder spoortje middeleeuwen dat ik tegenkom. Maar je moet het maar zien: omdat je zelf de interesse hebt, kun je het eruit halen.”

Dit gebeurt niet iedere dag

Pietersma begreep dat het bijzonder was. “Je leest er even in en ziet: dit is niet zomaar iets. Dat gebeurt niet iedere dag.” Dat anderen het nooit hebben gezien, begrijpt hij wel. Want de boeken bevatten enkel tekst en zijn in Latijn geschreven. De conservator zocht contact met Rolf Bremmer, emeritus-hoogleraar Fries uit Franeker. “Het komt goed uit dat je zo’n erudiet stadsgenoot hebt. Hij kreeg meteen grote ogen. Hij zei: ‘Dit meen je niet. Weet jij wel wat je hebt?'” De laatste drie boeken werden pas deze week aangetroffen. “Die waren ooit op een verkeerde plek teruggezet en aan de aandacht ontsnapt. Ik heb ze pas echt net gevonden.”

Onderzoek

Pietersma had zelf de tijd niet, maar Bremmer wilde graag met de boeken aan de slag. Op de zolder van Museum Martena werd speciaal een tafeltje voor Bremmer neergezet. Uit zijn onderzoek bleek dat het verhaal over de abt en de prior klopt. In sommige van de boeken hebben de geestelijken hun namen opgeschreven. De boeken zijn gedrukt tussen 1546 en 1561, in de tijd dat Klaarkamp nog volop klooster was. Een verrassing is dat er twee boeken bij zitten uit protestantse, lutherse hoek. Dit roept weer nieuwe vragen op, volgens Pietersma. Stond Klaarkamp bijvoorbeeld open voor andere opvattingen dan het katholicisme? Het antwoord heeft hij niet, maar het is wel opvallend dat juist deze boeken ook bewaard zijn gebleven.

“Het helpt de wetenschap verder. Het toont in ieder geval dat katholieken en protestanten niet twee volledig twee gescheiden werelden vormden. Er was een confrontatie of uitwisseling van ideeën.”

Mishandeld

De boeken worden gerestaureerd. “Want ze zijn flink mishandeld in het verleden”, zegt Pietersma. “De sloten zijn er bijvoorbeeld vanaf getrokken.” Dat er in het verleden niet al te voorzichtig mee is omgesprongen, heeft echter een voordeel. “De boekbanden liggen open en je kunt daardoor prachtig onder de motorkap van zo’n boek kijken.”

13e-eeuws inbindmateriaal

Zo kwam nog een andere verrassing aan het licht: de boeken zijn ingebonden met afgedankte handschriften op perkament. Die zijn nog veel ouder, zelfs uit de 13e eeuw. Boekbinders hebben dus oude stukken perkament uit de bibliotheek opnieuw gebruikt. Deze fragmenten komen ook uit theologisch werk: een psalmboek, een fragment uit het Bijbelboek Job, pagina’s uit een handboek voor het maken van preken en pagina’s uit werk van theoloog Thomas van Aquino.

Pietersma is blij met de vondst: het is een bijzonder inzicht in de verloren kloosterbibliotheek van Klaarkamp. De boeken werden daadwerkelijk gebruikt. “Ik ben wat leessporen tegengekomen: onderstreept worden, kriebels in de kantlijn.” Er komt vervolgonderzoek, verklapt Pietersma. De Friese boekhistorische onderzoeksgroep Pastei heeft al interesse getoond. “Ze hebben er veel ervaring mee. Ze staan te trappelen als ze zoiets tegenkomen. Ik heb er zelf de tijd niet voor, dus het is mooi dat het wordt opgepakt.”

• Facebook
• Twitter
• Linkedin
• Whatsapp
• Whatsapp
• Mail