Te zien in… Tytsjerk: Kluizenaarshut

TYTSJERK – In het oude deel van Kunst en Cultuurpark Vijversburg of bos van Ypey, staan diverse bouwwerken, waaronder een hut met boven de deur een bord en daaronder een opening om er in te kijken. Te zien in…68

De hut is een afgesloten gangpad met aan het eind een geschilderde kluizenaar met zandloper en Bijbel. Hij verbeeldt het 19^e eeuwse romantisch ideaal van terugtrekken in de natuur.

De kluizenaar, heremiet of monnik op buitenplaatsen als Vijversburg

In de park- of landschapstuinen van oude buitenplaatsen waaronder Vijversburg, staan vaak zogenaamde follies. Een folly is een bouwwerk dat met opzet nutteloos of bizar lijkt. Deze bouwwerkjes zijn bedoeld om de tuin op te sieren en niet bestemd voor huisvesting of andere functies. Eind 18e tot begin 19e eeuw was het mode om op een landgoed romantische elementen te laten bouwen en zijn follies geplaatst. Deze bouwwerken kwamen voor in de vorm van een Tataarse tent, obelisk, triomfboog, Moorse theekoepel, chalet, pagode, Chinees paviljoen, klassieke tempel, grot, rots en hermitage of waren nog andere ‘uitheemse’ bouwwerken.

Ter vermaak imponeren
Follies lagen verscholen, soms ook op een eiland of aan een meer en gaven eigenlijk altijd een kijkje in het onbekende, exotische of mysterieuze. Het was de bedoeling dat de gasten zich verbaasden en lieten inspireren. In een tijd dat verre reizen in Europa en naar bijvoorbeeld Azië of Afrika nog iets bijzonders was, waren die reizen vooral weggelegd voor de adel en het patriciaat, maar via de follies konden zij hun gasten een idee geven van de wereld buiten de landsgrenzen. De meeste van deze follies of kleine bouwwerken ter vermaak uit de negentiende eeuw waren trekpleisters om te imponeren. Een enkele folly was aanleiding om na te denken over de tijdelijkheid van het ‘aardse’ bestaan, zoals de folly van de kluizenaar, heremiet of monnik en zijn hut, grot of vervallen huis of tempelruïne.

Geometrie en landschap
In de eerste helft van de 18de eeuw was de aanleg van tuinen rond een buitenplaats mode geworden. Zichzelf respecterende eigenaren legden geometrische tuinen aan bij hun buitenplaatsen. Na het midden van de 18de eeuw werd die formele stijl langzamerhand vervangen door tuinen in landschapsstijl. Deze stijl is in het oude, centrale deel van Vijversburg gehandhaafd. De golvende paden in plaats van rechte lanen en slingerende vijvers in plaats van rechte zijn omgeven door ‘natuurlijke’ glooiende delen en weelderige beplanting dan de strak gesnoeide bomen en perken uit de oudere geometrische tuinparkstijl. In dit deel staat de kluizenaarshut.

Rust
Het bezoek aan een kluizenaarshut werd vroeger wel opgesierd met een monnik die voor zijn hut stond of zat, of binnen te zien was. De monnik of kluizenaar kon er staan of zitten in de vorm van een pop of schilderij, of als een levensechte kluizenaar gekleed in een pij. Die laatste monnikenwaren ingehuurde figuranten die soms tot het personeel van de eigenaar van de buitenplaats hoorde of van buiten waren ingehuurd. Een bezoek aan de hut met een al of niet ingehuurde kluizenaar was vergelijkbaar is met het huidige populaire onthaasten of zogenaamde mindfull slow down ervaring.

Kluis
Een echte kluizenaarshut was natuurlijk niet bedoeld om te bezoeken. Een kluis of kluizenaarshut is een kleine, afgezonderde woning van een kluizenaar. De kluizenaar leeft in afzondering en kiest voor gebed, meditatie en versterving. Die kluizenaarshut is bewoond en is een andere dan de in een buitenplaats gebouwde kluizenaarshut als ornament zoals de hut die in Vijversburg staat. Zulke kluizenaarshutten werden meestal hermitages genoemd.

Informatiebord
De follies, waaronder ook de kluizenaarshut zijn ingebed in verschillende hoekjes en door groen besloten ruimtes in het park. Het oude deel van Vijversburg is ook zo opgezet dat het een aaneenschakeling is van verschillende intieme ruimtes waarin de follies en kunst goed uitkomen. Vanaf een van de slingerpaden in dit deel zijn de drie houten puntdaken te zien. ’Een van die puntdaken overhuift de entreedeur naar de kluizenaarshut, onder het dak en boven de afgesloten entreedeur hangt een bord met de volgende informatie: “Kluizenaar. Romantiek uit de 19^e eeuw. Aan het eind van dit afgesloten pad ziet u het schilderij van de kluizenaar. In dit soort tuinen kwamen vaak van deze bouwsels voor, o.a. ook de grot.”

Kluizenaarsgang
Onder het bord en boven de deur van de grot-hut kunnen nieuwsgierige bezoekers naar binnen kijken. Ze zien dan een zogenaamde kluizenaarsgang. De gang is opgetrokken uit horizontaal geplaatste en met elkaar verbonden takken. Aan het eind van de kluizenaarsgang is onderaan een kleine opening waardoor wat licht valt en daarnaast staat een manshoog paneel  geïntegreerd  in de gang. Op het paneel staat een voorstelling van een monnik met een lange witte baard, hangsnor en brede, witte wenkbrauwen.

Monnikskap en blik
De monnik draagt een pij die tot op de grond reikt en met een naar de grond afhangend koord bijeengehouden wordt. De pij, met de over het hoofd geslagen kap is donkerbruin. Volgens Albert Schaafsma uit Oentsjerk was die pij vroeger dieprood en was de blik van de monnik toen ook feller. Het hele schilderwerk, waaronder de ogen is fletser van kleur geworden. Als kind maakte die blik van de monnik indruk op Schaafsma.

Zandloper
De linkerarm van de kluizenaar lijkt op een leuning te rusten, zijn andere arm ligt op de opengelagen Bijbel. Voor die Bijbel op een sobere planktafel staat een zandloper Deze wordt niet alleen geassocieerd met tijd maar ook met de tijdelijkheid van het leven en is een zogenaamd vanitasbeeld. Dat was precies waar de kluizenaars in kluizenaarshutjes, monniken bij ruines of in grotten in de parken op de buitenplaatsen voor staan.

Gerhild van Rooij. Curator Galerie Bloemrijk Vertrouwen te Aldtsjerk
Te zien in 68, cultuurrubriek over kunst en erfgoed in RTV NOF-uitzendgebied

Fotobijschriften:
1e De afgesloten Kluizenaarsgang met onder het dak het informatie bordje
2e Schilderij van de kluizenaar in pij, met Bijbel en zandloper, anno 2020
3e Aan de kluizenaarsgang grenzende bouwsels in oude deel Vijversburg

Bronnen
Vijversburg.nl; Ensie.nl; eigen archief; Arcade; Jaarboek Monumentenzorg 1998. Buitenplaatsen. Waanders Uitgevers, Zwolle / Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist; Oral history Albert Schaafsma.

• Facebook
• Twitter
• Linkedin
• Whatsapp
• Whatsapp
• Mail