Te zien in.. aflevering 114: Feanster Toer, Dalstra Gjaltema en Schuilenga (2)

SURHUISTERVEEN/BUITENPOST – Aan de achterzijde van de markante Feanster Toer op het Torenplein is een zwart marmeren herdenkingsplaquette ingemetseld ter ere van drie burgers uit Surhuisterveen. De burgers Frans Dalstra, Sietze Gjaltema en Taeke Schuilenga zijn in de bezettingstijd door oorlogshandelingen omgekomen.

Gerhild van Rooij. Te zien in … nr. 114

De toren domineert het Torenplein. Er komen veel mensen langs die winkelen, naar hun werk of school gaan of een uitstapje maken en een bij de toren georganiseerd evenement bezoeken. Tijdens de 4 mei herdenkingen is er een stille tocht die naar de plaquette leidt. In de dagen erna herinneren de kransen van instanties en nabestaanden aan de plechtigheid waarmee is stilgestaan bij slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog en in het bijzonder de drie op de plaquette genoemde mannen uit Surhuisterveen.

STEENHOUWERIJ DE VRIES BUITENPOST
De plaquette is een ontwerp van de in 1899 door Feike de Vries opgerichte Steenhouwerij de Vries Buitenpost, van begin af gespecialiseerd in het bewerken, restaureren en verwerken van alle soorten natuursteen. Sinds maart 2021 heeft de 24-jarige Gerard Spinder, econoom en steenhouwer de steenhouwerij waar hij sinds 2018 werkte overgenomen van de eigenaren Peter Veenstra (61 jaar) en de pensionado’s Jaring en Arda Roosma (70 en 67 jaar). Jaring en Arda namen de steenhouwerij over van vader Roel Roosma, die het bedrijf in 1948 erfde van oom Klaas de Vries, zoon van de uit een steenhouwerfamilie afkomstige oprichter Feike.

PLAQUETTE
Op de plaquette staat de tekst: ‘TER NAGEDACHTENIS / AAN ONZE PLAATSELIJKE / GEVALLENEN IN DEN OORLOG / 1940 – 1945 / TAEKE SCHUILENGA. / FRANS DALSTRA. /SIETZE GJALTEMA.’ De witte letters en spatiering in de zwarte steen zijn handwerk en vakwerk. In Steenhouwerij de Vries Buitenpost van Spinder maken steenhouwers nog altijd met ambachtelijke technieken en gebruiken ze daarnaast een innovatief machinepark. Restauratieprojecten zijn een unieke specialiteit van het bedrijf en blijven dar ook, Spinder heeft vijf ervaren personeelsleden overgenomen met ieder zijn eigen vakmanschap.

SIETZE GJALTEMA ONTMOET JAN GJALTEMA
Sietze Gjaltema werd op 25 mei 1920 in Surhuisterveen geboren en werkte in de landbouw. In september 1944 ontmoet hij Jan Gjaltema uit Opende (geen familie). Sietze vroeg hem mee te gaan naar Tolbert waar hij betaling wilde halen voor een handeltje. De koper bleek een NSB’er en weigerde te betalen. Jan griste bij het verlaten van het huis enkele kledingstukken van de kapstok als ‘aanbetaling’. De door de NSB’er gebelde landwacht stond al klaar, Jan vluchtte, schoot op zijn belagers en ontkwam. Sietze werd naar de marechausseekazerne in Marum gebracht en via het Scholtenhuis in Groningen naar kamp Westerbork getransporteerd waar hij op 12 oktober 1944 met 17 medegevangenen werd gefusilleerd. Zijn urn staat op de Algemene Begraafplaats Esserveld in Groningen.

FRANS DALSTRA, NIEUWS
Frans Dalstra werd geboren op 13 april 1902 te Surhuisterveen en was voor 1940 grondwerker en actief lid van de Communistische Partij. Hij weigerde voor de bezetter op het Leeuwarder vliegveld te werken, dook onder en verspreidde samen met kapper Piet Keverkamp in een groot gebied de illegale bladen Het Noorderlicht en De Waarheid. Hij werd verraden. Op 22 januari 1941 bezocht hij zijn ouders, werd daar gearresteerd en vervolgens naar het Huis van Bewaring in Groningen vervoerd. Via kamp Amersfoort is hij in juli 1941 naar concentratiekamp Buchenwald gedeporteerd, waarna hij op 15 juli 1942 in de steengroeven van Gross-Rosen is gestorven.

NOORDERLICHT
De gestencilde illegale communistische krant Het Noorderlicht voor Noord-Nederland is in oplage van 100 tot 300 verspreid. Het bestuur van de Communistische Partij van Nederland (CPN) besloot al op 15 mei 1940 een ondergrondse organisatie op te richten. Op 27 juni 1940 verbood de bezetter hun Volksdagblad omdat het zich niet aan de censuur hield. Op 20 juli volgde het verbod op het voortbestaan van de CPN. November 1940 verscheen De Waarheid, tegelijkertijd met regionale kranten als De Vonk, Tribune, Het Compas en voor Groningen en Friesland het Noorderlicht in Groningen stad opgezet door Jan Herder, CPN-instructeur bij de opbouw van een illegale organisatie in Noord-Nederland.

VERSPREIDING
Hoofdartikelen kwamen uit Amsterdam onder verantwoordelijkheid van de centrale leiding van de CPN. Koeriers en koeriersters brachten de tekst weg, waarna het ter plekke werd gestencild en verspreid. Voor Noorderlicht waren er drie verspreidingsgroepen, tot de derde Houtigehagegroep behoorde Frans Dalstra uit Surhuisterveen, 39 jaar, transportarbeider en CPN-lid. Toen de Noorderlichtgroep in Groningen in februari 1941 werd opgerold werd het blad eenmalig op 5 maart 1941 in Leeuwarden gemaakt in de Insulindestraat bij Eds en Klaaske van der Heide. Kort daarna werden vrijwel alle medewerkers gearresteerd. In Groningen werden ongeveer 55 mensen van de Noorderlichtgroepen naar concentratiekampen gevoerd, een klein aantal overleefde.

TAKE SCHUILINGA EN KONINGSHUIS
Taeke Schuilenga, geboren in Surhuisterveen op 29 november 1878 is bij het uitbreken van de oorlog weduwnaar met zes van de negen kinderen thuis. De jongelingvereniging van de kerk moet stoppen, alle Bijbels en boeken van de consistorie worden verborgen in beschuitkisten op de zolder van Taeke Schuilenga’s beschuit-, koek en banketfabriek, waar de vereniging ook bijeenkomt. A. van Glomb, een  Rijksduitser en mede eigenaar van RUSZWI (latere AVEK) blaast een overtreding zo op dat Taeke op 27 oktober 1941 een boete krijgt wegens trouw aan het ‘voormalige’ koningshuis. Twee zoons en de 19-jarige jongste dochter Ettje,zitten enige tijd vast in het huis van bewaring in Groningen. Taeke en Etjje komen snel vrij. Zoon Harm Schuilenga is tot drie jaar concentratiekamp veroordeeld, maar wordt per ongeluk op 3 februari 1942 vrijgelaten, duikt onder en bezoekt later voor de fabriek weer klanten. Taeke’s broer Jan-Djoerd zit vanaf juli 1943 vast, Taeke krijgt hem in september vrij. Er staat een Schuilengataart klaar gegarneerd met een gevangenispoort waar JanDjoerd op klompen uit stapt. Taeke Schuilenga wordt verraden en op 4 november vermoord als Silbertanne-actie.* Bij zijn begrafenis in Surhuisterveen staan van de straat tot het kerkhof meer dan duizend mensen.

AUTEUR, FOTOS, NOTEN, BRONNEN
Gerhild van Rooij, Curator van Galerie Bloemrijk Vertrouwen, Aldtsjerk
Cultuurrubriek Te zien in … nr. 114
FOTO’S Gerhild van Rooij,
1. Door cbs de Bernbrêge geadopteerde herdenkingsplaquette op toren in Surhuisterveen
2. Torenspits, Torenplein Surhuisterveen’
3. Historische zwart-wit fotokaart T. Schuilengalaan
NOOT * www.rtvnof.nl/te-zien-in-aflevering-113.
BRONNEN
4en5mei.nl; herdenking03.pdf (fochteloo.nl); oorlogsgravenstichting.nl; verzetsmuseum.nl
Eeuwenoude Steenhouwerij de Vries Buitenpost overgenomen’, De Feanster, 26 maart 2021
www.oorlogslevens.nl/tijdlijn/Frans-Dalstra/02/31029
www.surhuisterveen.net/geschiedenis/slachtoffers-wo-ii
www.rtvnof.nl/te-zien-in-aflevering-110-wapenschild-op-klokkentoren-in-surhuisterveen

• Facebook
• Twitter
• Linkedin
• Whatsapp
• Whatsapp
• Mail