TE ZIEN IN… Aflevering 307: Gerrit Ris, Rottevalle, Verfmolen De Kat en Zaansch Bord

ROTTEFALLE/SMELLE IE/ZAAN – Verfmolen De Kat pigmenten en Zaansch Bord van papiermolen De schoolmeester zijn beroemd onder kunstkenners en kunstenaars. Schilder, tekenaar, graficus en vakleraar schilderen Gerrit Ris (Wormer, 1931-1998) uit het dorp Smelle Ie verbeeldde De Kat en is vooral bekend van zijn Friese en Noord-Hollandse vergezichten, waaronder drukken op Zaansch Bord.

Gerhild van Rooij

VERFMOLEN DE KAT
De Zaansche Molen bezit een lithografie van de van geboorte Zaanse kunstenaar Gerrit Ris. Het werk geeft een beeld van de oostelijke zijde van Zaandam, met de aan de Kalverringdijk gelegen verfmolen de KAT in zuidoostelijke richting vanaf de Zaan afgebeeld. In de witte cartouche onderin staat: VERFMOLEN “de KAT” na sneeuwbui. In het beeld staat ‘steendruk 0/200’ en onder het beeld, ‘laatste serie proefdrukken, mrt ’93’. De cartouche benadrukt dat de molen een verfmolen is. Deze enige werkende overgebleven windverfmolen ter wereld heeft voor vele generaties kunstenaars pigmenten gemaakt.

PIGMENTEN
Oktober 2023 werd een roedebreuk ontdekt in deze verfmolen. De molen kon niet draaien, totdat de roeden dit jaar, 2024, zijn vervangen door nieuwe roeden op maat uit de werkplaats van restaurator Bart Nieuwenhuis in Krommenie. Dankzij dit restauratievakwerk vermaalt De Kat weer verfstoffen en grondstoffen zoals steen, krijt, zaden en wortels. Het malen gebeurt met speciale maalstenen. Het pure poeder wordt daarna gedroogd en het resultaat is puur pigment om de beste kwaliteit verf of pastelkrijt mee te maken.

FRIA
Gerrit Ris was lid van FRIA, een nog altijd actieve vakvereniging voor beeldend kunstenaars in Noord-Nederland. In de periode 1997-2018 was ik er secretaris en later penningmeester en van 1997 tot 2002 archiefvormer. Tot 2000 heb ik veel leden en oud-leden gesproken over de geschiedenis van FRIA, onder wie de toen al zieke Gerrit Ris (1931-1998). Zijn naam staat ook in mijn tweeluik: FRIA een terugblik (1985-2000) en FRIA in een oogopslag (overzicht), de eerste compacte FRIA-uitgave over het ontstaan en de geschiedenis van de in 1985 opgerichte vereniging. In de beginjaren maakten veel leden het Noordelijk landschap (mede) tot onderwerp van hun kunstwerken, onder wie Jentsje Popma, die dit propageerde omdat het traditionele agrarisch landschappelijk dreigde te verdwijnen. Ris maakte naast landschappen ook figuratieve stillevens, bloemen en illustraties, waaronder op gedichten van de Fryske Skriuwerskalinder (1992) geïnspireerde werken waarin hij ook mensfiguren weergeeft.

DOCENT EN TECHNIEKEN
Gerrit gaf vaklessen aan de afdeling Vakwerk huisschilder van de toenmalige Lagere Technische School (LTS), de opvolger van de ambachtsschool te Drachten. Het gebouw is in 2017 gesloopt, vakdocent Gerrit Ris wordt nog altijd herinnerd als een fijne docent. Een aantal oud-leerlingen verzamelt ruim een kwart eeuw na zijn dood nog werk van hem. Zij wisten dat hij zich buiten schooltijd overgaf aan schetsen, aquarelleren, schilderijen maken en zijn grafisch werk drukken. Ris gaf op diverse plaatsen demonstraties etsen en drukte zijn steendrukken of litho’s op een door hemzelf gebouwde lithopers. Zijn water- en landschappen zoals van De Kat hebben een geografische documentaire waarde.

THUISHAVEN SMELLE IE
Ris maakte veel vergezichten over water of land, al of niet met kotters en andere schepen of agrarische erfgoed panden zoals boerderijen, oude huizen, molens of een vuurtoren. Deze beelden spreken veel mensen aan. Het is of de tijd in deze werken stil is blijven staan. Ris woonde zelf bij de kleine haven van Smalle Ee of Smelle Ie, net onder Drachten en had een kleine galerie aan huis ‘Galerie In de schuur’. De keren dat ik er vanaf de opening in 1984 keek, genoot ik ook van het uitzicht en het landschap rond zijn woon- en werkplek. De haven in Smelle Ie was een dankbaar onderwerp voor aquarellen, tekeningen en drukken.

ROTTEFALLE, DE LEIEN
De natuurgetrouw weergegeven locaties zijn voor velen een feest van herkenning. Het werk waarin hij het door veenafgraving ontstane meer De Leien of De Leijen vastlegde laat zien dat hij een buitenman was. Het weer zorgt voor dynamiek in de lucht en beweging in het tussen Eastermar of Oostermeer in gemeente Tytsjerksteradiel en De Pein of Opeinde in gemeente Smallingerland gelegen meer waar een vaargeul doorloopt die aansluit op het Peinder Kanaal of de Opeinder vaart en de Lits naar Eastermar en Rottefalle. Water betekende veel voor Ris, op zijn rouwkaart stond, heel passend, een overhellende kotter van zijn hand. Ook die kaart maakt ingelijst deel uit van een particuliere collectie werk van Gerrit Ris.

FOTO’S:
1. Gerrit Ris, VERFMOLEN DE KAT na sneeuwbui, steendruk 0/200, laatste serie proefdrukken, mrt ’93 (collectie Zaansche molen, inventarisnummer 0003441, https://beeldbank.zaanschemolen.nl/beelden/).
2. Gerrit Ris, Dooiwater op de Leyen 1989, ets aquatint.
3. Gerrit Ris, Smelle Ie, aquarel. 1982. Detail: haventje, erachter wit huisje en grote boerderij (foto: De Wylgen eartiids, Bûtenstefallaat en Smelle Ie eartiids).

• Facebook
• Twitter
• Linkedin
• Whatsapp
• Whatsapp
• Mail