TE ZIEN IN… Aflevering 303: Beeldhouwer Jan van Luijn, As it nedich is

FERWERT – Op 7 mei 1940 was Nederland nog neutraal, op 10 mei vielen Duitse strijdkrachten vanuit Oost-Nederland ons land binnen. Het was het begin van de Tweede Wereldoorlog in Nederland. Vele monumenten herinneren aan die wrede tijd, bijvoorbeeld het Verzets- en oorlogsmonument As it nedich is van Jan van Luijn op het Vrijhof in Ferwert.

Gerhild van Rooij

GEALLIEERDEN
De Nederlandse Bevrijdingsdag valt op 5 mei, de dag van de overgave van het Duitse leger. Vanaf 14 september 1944 is in het najaar het zuiden van Nederland langzaam bevrijd door de geallieerden, ofwel de samenwerkende Engelse, Amerikaanse, Canadese en Poolse legers. Tijdens de hongerwinter stokt de bevrijding, maar in het voorjaar zet deze bevrijding door. Nederland is op 5 mei bevrijd, op enkele Waddeneilanden en gemeenten na. In Veenendaal wordt op 7 mei nog gevochten tussen de Binnenlandse Strijdkrachten (BS) en de SS en verliezen drie BS’ers hun leven. De geallieerde tanks rijden pas op 9 mei Veenendaal binnen, 10 mei is Veenendaal bevrijd. De Waddeneilanden volgen later, Texel is op 20 mei bevrijd, Schiermonnikoog is het laatst bevrijd, Duitse militairen worden pas op 11 juni met veerboten afgevoerd. De officiële Friese Bevrijdingsdag valt op 15 april, wanneer het grootste deel van Friesland al is bevrijd. Ferwert wordt 16 april bevrijd en is gedurende de Tweede Wereldoorlog en ook daarna nog Ferwerd, hoofdplaats van Ferwerderadeel. Pas vanaf 1999 is de officiële naam Ferwert (Fries), sinds 2019 gelegen in de nieuwe gemeente Noardeast-Fryslân.

4 MEI 1956, AS IT NEDICH IS
Op het Vrijhof in Ferwert herinnert een uit Franse kalksteen gehakt monument aan de Tweede Wereldoorlog en het verzet in Ferwerderadiel. De titel As it nedich is staat op de voet van dit op 4 mei 1956 onthulde kunstwerk van Jan van Luijn. Het beeld en de bakstenen zuil zijn samen 3 meter 50 hoog en 75 centimeter breed en diep. De knielende streekeigen manfiguur is ingetogen maar krachtig en komt pas als het nodig is in verzet. Hij houdt een schep vast waarvan het blad naast hem op de grond rust en voor zijn lichaam omklemt hij een geweer. De zuil is opgetrokken uit 17 regels gele handgevormde bakstenen en rust op een regel staande bakstenen in de bestrating.

GEDENKPLAAT
De voorzijde van de zuil kreeg onderaan een zeven bakstenen regels hoge bronzen gedenkplaat met de tekst: “FERSETS- EN OARLOACHSMONUMINT FERWERDERADIEL 1940-1945”,  daaronder 20 namen van slachtoffers links en rechts naast een kruis: “J. WILDEBOER en R.H. KUIPERS, S.J. BOERSMA en J. DOORNBOS, G.W.H. ESSELINK en K. WESTRA”, gevolgd door de kruisarmen en “J. ANDRAE en O. BRANDSMA, A.R. GERRITSEN en J. GREIJDANUS, J. HOFMAN en T. KALVERDA, T. LOOIJENGA en F. SIERKSMA, P.J. SMIT en W. VALK, G. ZEEMANS en J. WASSENAAR, P.STERK en B. V/D WOUDE.” Alles staat in een kader met inspringend afgeronde hoeken.

JAN VAN LUIJN (1916-1995)
Beeldhouwer Jan van Luijn, is op 23 mei 1916 in Utrecht geboren als zoon van kleermaker Dirk Govert van Luijn en Frederica Wilhelmina van Bree. Gevoel voor maat, vorm en goede afwerking hoort bij het kleermakersvak en heeft Van Luijn van huis uit meegekregen. Zijn oudere broer Dick van Luijn stimuleert hem om te schilderen. Jan voltooit een opleiding aan de kunstnijverheidsschool in Utrecht en daarna de tekenklas van J.H. Jurres aan de Rijksakademie van beeldende kunsten in Amsterdam. Daar maakte hij de overstap naar beeldhouwen en krijgt met onder anderen Piet Esser en Johan Limpers les van Jan Bronner.  Na deze opleiding gaat hij in 1939 bij Jo Uiterwaal gaan werken. Tijdens de Tweede Wereldoorlog dook zijn Joodse mede-studente Loekie Metz bij hem onder. Van Luijn was actief in het verzet en moest in het laatste half jaar van de oorlog zelf onderduiken. Na de oorlog was hij korte tijd getrouwd met Metz. Hij hertrouwde na hun scheiding met Letty Snijders. Jan van Luijn gaf in de jaren vijftig les aan de Utrechtse kunstnijverheidsschool, waar hij leerling was geweest. Later doceerde hij bij Artibus in Utrecht. Hij was zo geliefd dat veertig ex-leerlingen de tentoonstelling Beelden – een hommage aan Jan van Luijn organiseerden, helaas overleed hij op 7 oktober 1995 in Utrecht, drie weken voor de opening.

7 MEI 1945 – 5 EN 6 MEI 1947
Vele beelden en monumenten van Jan van Luijn staan in de openbare ruimte. Zijn eerste grote opdracht was het Monument voor de Binnenlandse Strijdkrachten ter nagedachtenis aan slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog in Utrecht. In de tijd dat ik atelier hield aan de Drift in Utrecht heb ik dat indrukwekkende werk in alle mogelijke weersomstandigheden gezien. Kort voor de bevrijding van de stad Utrecht vond op 7 mei 1945 bij het rosarium in het Wilhelminapark een schermutseling plaats tussen Duitsers en Binnenlandse Strijdkrachten, waarbij tien BS’ers omkwamen. In het park is op 5 mei 1947 voor hen een zwerfsteen en plaquette onthuld. Op 6 mei 1947 heeft prins Bernhard, bevelhebber van de Binnenlandse Strijdkrachten, het monument van Jan van Luijn onthuld, achter twaalf oorlogsgraven op de begraafplaats Tolsteeg.

MONUMENTEN, UTRECHT EN FERWERT
Het monument in Ferwert heeft evenals vele monumenten van Jan Luijn waaronder het monument in Utrecht een robuuste ingetogen manfiguur op sokkel. Het beeld in Ferwert is compact, maar staat op het Vrijhof wel ruim, met beplanting, oude huizen en de kerk op de achtergrond. Naast de sokkel van het in vaurion uitgevoerde beeld in Utrecht staan aan weerszijden bakstenen muurtjes met een reliëf van twaalf gesneuvelden en een lage bordestrap waarop links en rechts een gebeeldhouwde leeuw ligt op bakstenen voetstuk. Het monument neemt meer ruimte in dan het monument in Ferwert, maar beide passen in de omgeving.

Op het voetstuk van de figuur in Utrecht wordt Ina Boudier-Bakker geciteerd:
DEN STRIJD GESTREDEN
DE TROUW BELEDEN
DEN DOOD ONTGLEDEN
IN EEUWIGHEID

Op de liggende plaquette voor de figuur wordt Adriaan Roland Holst geciteerd:
IK ZAL DE HALMEN NIET MEER ZIEN
NOCH BINDEN OOIT DE VOLLE SCHOVEN
MAAR DOE MIJ IN DEN OOGST GELOVEN
WAARVOOR IK DIEN

FOTO’S
1-3. Jan van Luijn, Fersets- en Oarlochsmonumint Ferwerderadeel, ‘As it nedich is’, Franse kalksteen op zuil in Ferwert (april 2022, Gerhild van Rooij).

4. Jan van Luijn Monument voor de Binnenlandse Strijdkrachten ter nagedachtenis aan slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog in Utrecht, Begraafplaats Tolsteeg Utrecht (2010, foto CC3.0).

• Facebook
• Twitter
• Linkedin
• Whatsapp
• Whatsapp
• Mail