TE ZIEN IN… Aflevering 301: Andreaskruizen, velden en bogen, Bolwerk, Dokkum

DOKKUM – De bouwgeschiedenis van panden uit alle tijden is mede af te lezen aan zichtbare veranderingen en bouwkundige ornamenten in gevels zoals de sierbogen, blinde velden en Andreaskruizen in de gevels van het toilethuisje-leugenbankhokje op het Zuiderbolwerk. De velden waren mogelijk vensters, openingen, gaten, poorten of deuren met afsluitende sierbogen, de Andreaskruizen sierden vergelijkbare voorzieningen.

Gerhild van Rooij

ANDREASKRUIZEN VENSTERS
De zijgevels van het huisje met leugenbankhokje aan het Zuiderbolwerk naast het kanon bij de Woudhuispoortbrug hebben een smal venster. Twee gespiegelde bogen van 10 kopse (halve) staande bakstenen sluiten een 19 baksteenregels hoog vlak af waarin aan de binnenzijde vensterglas glas is aangebracht. Mogelijk was deze opening vroeger open, zoals het horizontale gat in de achter klimop verscholen voorziening aan de Aalsumerpoort-Noorderbolwerk. Aan de buitenzijde van het glas beslaan twee brede verticaal onder elkaar geplaatste Andreaskruizen de opening. De benen vormen een hele ruit en daaromheen 6 halve ruiten. De brede rode Andreaskruizen zijn over de hele lengte van beide benen voorzien van een rij in het midden opgemetselde smalle bakstenen. In de voorziening bij de Aalsumerpoort zijn de Andreaskruizen naast elkaar geplaatst en zijn de gespiegelde bogen langer en de rechte zijkanten van deze afgevlakte ellipsvorm kleiner. Het Andreaskruisgat is een kenmerkend bouwkundig element in het urinoir op de hoek Aalsumerpoort-Noorderbolwerk*.

BURGERSCHOOL HERINNERING 1940-1945
De toiletvoorziening bij de parkeerplaats naast de Woudpoortbrug heeft in de linkerzijgevel een blind, rechthoekig veld van 41 baksteenregels bij 5 bakstenen, bekroond met een rij verticaal geplaatste drieklezoren (driekwart bakstenen). Er is geen spoor van een drempel, maar het veld doet denken aan een dichtgemetselde doorgang of deur links onder het dak van het toilethuisje tegen het leugenbankhokje dat een korter, sterker hellend dak heeft. De voorgevel van het huisje ligt naar de parkeerplaats op het Zuiderbolwerk waarop de poortvormige entree van de voormalige Burgerschool uitkomt. De naam Burgerschool staat nog op de gevel van het gebouw dat tijdens de Tweede Wereldoorlog in gebruik is geweest als kazerne. In de elfde steenlaag boven de letters van het woord school zijn vier muurpluggen zichtbaar waar de Duitse adelaar met swastika aan was gemonteerd (bron: Jan Siderius). Ouderen die na de bevrijding weer les kregen op de Burgerschool kwamen als kind samen in het leugenbankhokje aan het Dokkumerdiep. De openbare Burgerschool is verhuisd, maar het pand staat er nog, evenals het hokje met een stalen, in plaats van oude houten, leugenbank. Ouderen herinneren zich de vreselijke stank achter het hokje, waar nu alleen de geur van het voorbij stromende water, voorjaar en gemobiliseerd weg- en waterverkeer is. De huidige toiletvoorziening met afgesloten wc’s hoort tot de drie moderne toiletvoorzieningen in Dokkum, bij de Woudpoortbrug, Altenabrug en Lutjebleek.

BOOG EN VELDSPOREN VOORGEVEL
De voorgevel van het toilethuisje heeft een door 8 witte houten steunen geschraagde goot, die op de zijgevels bij een negende en tiende steun eindigt. Naast die regenpijpen staan naar binnen geplaatste deurkozijnen en deuren op drempels van 17 op de zijkant naar voren gelegde hele bakstenen. Boven de deuren zijn prachtige sierbogen van 18 in een boog gemetselde kopse (halve) staande bakstenen, bekroond door een uitkragende, iets uit de gevel stekende boog van 11 horizontaal gelegde kopse stenen. Het geheel accentueert de gladde zwarte boogdeuren in bijbehorend glanzend wit deurkozijnen en tussen die deuren liggen inspringende velden. De laagste is 9 baksteenregels hoog en 4,5 stenen breed, met onder een drempel van 13 staande kopse bakstenen en boven een boog van 21 kopse staande stenen, iets breder dan de deurbogen. Mogelijk was hier een lage poortvormige opening of een boograam. Het hoger gelegen blinde, inspringende veld heeft rechte zijkanten van 5,5 bakstenen breed en 9 bakstenen hoog en is net als de Andreaskruisramen boven en onder omsloten door gespiegelde bogen. De bogen van 25 kopse staande bakstenen zijn de langste bogen op het huisje. De verschillende vormen en formaten van de velden en bogen maken de symmetrische gevel levendig, de eenheid in metselverbanden en materiaal maakt het geheel harmonisch.

FOTO’S: Gerhild van Rooij

1. Detail Andreaskruisraam, linkerzijgevel toiletvoorzieningshuisje-leugenbankhokje, bij Woudpoortbrug, tussen kanon en Burgerschool, Zuiderbolwerk Dokkum.

2. Linkerzijgevel, met blinde deur en Andreaskruisraam, links Dokkumerdiep, rechts Burgerschool.

3. Boogdeuren, blinde muren, bogen op zij- en voorgevel (zie 1).

4. Detail Andreaskruisraam rechterzijgevel (zie 1).

5. Burgerschool entree. Zuiderbolwerk (foto Jan Siderius).

Lees ook TE ZIEN IN…  Afleveringen *288, 298 en  299

• Facebook
• Twitter
• Linkedin
• Whatsapp
• Whatsapp
• Mail