TE ZIEN IN… Aflevering 277: Gevelsteen de Gekroonde Mosterdmolen, tred- of rosmolen

DOKKUM – Uithangborden en gevelstenen met tekst, symbolen en voorstellingen of uithangende objecten als gapers, scharen en barbierspalen gaven aan wie in een bepaald pand woonde, werkte of handeldreef. Een gevelsteen op het hoekpand Noorderbolwerk-Aalsumerpoort herinnert aan de voormalige tred- of rosmolen de Gekroonde Mosterdmolen en komt prachtig uit tegen de rode bakstenengevel met gele speklagen.

Gerhild van Rooij

DE GEKROONDE MOSTERDMOLEN
De rosmolen of tredmolen op de steen is bekend als de Gekroonde Mosterdmolen van Ype Nauta en bestaat niet meer. De molen dateert volgens de molendatabase uit de achttiende eeuw. In een mosterdmolen wordt mosterd, ook wel mostaard genoemd, gemalen. Mosterd is de naam voor de mosterdplant en tegelijkertijd de naam voor de milde of scherpe mosterd om de smaak van een gerecht, bijgerecht of drank mee te versterken. De Gekroonde Mosterdmolen kreeg de plaatsaanduiding Noorderbolwerk 6, Aalsumerpoort 11, Gemeente Noardeast-Fryslân (eerder gemeente Dongeradeel). Het adres is Aalsumerpoort 11, om de hoek aan het Noorderbolwerk is het dichtstbijzijnde huisnummer, nummer zes van het pand naast het hoekpand met de gevelsteen.* De Gekroonde Mosterdmolen gevelsteen is links aan de Noorderbolwerkzijde in een naturel grijze rand ingemetseld, ter hoogte van de eerste verdieping. De lichte rand in de rode bakstenen gevel harmonieert met de lichte raam- en deurkozijnen.

PLAATSING
Zes regels boven en zes regels onder de gevelsteen lopen twee van de vier speklagen met onder een regel op de kopse of korte kant gelegde baksten en daarboven een rij gestrekte, in de lengte gelegde stenen. Speklagen die doorbroken worden door ramen of deuren lopen om het raam of de deur heen om daarna verder te gaan. Het straatnaambord Noorderbolwerk met links een metalen huisanker ligt eveneens zes regels onder de onderste speklaag, ook de onderste speklaag ligt 6 regels boven de straat. De gevelsteen is een liggende rechthoek van 68 cm breed en 59 cm hoog, wat gelijk staat aan 10 boven elkaar gemetselde lagen gestrekte bakstenen. De vlakken tussen de speklagen beslaan steeds 22 regels rode bakstenen.

PUNTEN EN RIBBELS
De maker van de eeuwenoude reclame voor De Koninklijke Mosterdmolen is onbekend, maar was een vakman. De rand van de gevelsteen is fijn en regelmatig geribbeld en de ribbels sluiten bij de vier hoeken verstek op elkaar aan. De hele gevelsteen, inclusief de ribbelrand, heeft een licht okergeel gekleurde ondergrond. Het vlak binnen de ribbelrand is de achtergrond en geheel met de hand gepunteerd. De stipjes of beter putjes hebben ritme en onderscheiden zich van het latere eentoniger machinale werk in steen dat de levendigheid mist van een handgemaakte gevelsteen. De voorstelling van de Koninklijke Mosterdmolen met het bijbehorend ros is in hoog-reliëf aangebracht. De vormen vallen ook vanaf de brug naar de Aalsumerpoort al op omdat ze met contrasterende kleuren zijn beschilderd. Dichterbij is de detaillering te zien.

RONSELS, SPIL EN RAD
Bovenaan links en rechts zijn verticale, bruingekleurde houten ronsels afgebeeld waarvan uitsluitend de voorste ronde helft is weergegeven. Tussen de bruine spijlen zijn de openingen wit gekleurd in plaats van het lichte okergeel dat de ruimte aangeeft. In het midden, tussen de ronsels, ligt het bruingekleurde houten kroonwiel op een eveneens bruine verticale spil of koning. De houten spil steekt boven het houten kroonwiel uit en is onderaan met een taats in een taatspot in de grond bevestigd. Vanaf de spil loopt een diagonaal geplaatste houten steunbalk die aan het uiteinde is verbonden met de lager op de spil geplaatste houten horizontale trekboom. Ter hoogte van de hoek van de trekboom en steunbalk is een eveneens bruingekleurde trekknuppel bevestigd waaraan het ros of paard loopt.

SPIERKRACHT
Rosmolens worden aangedreven door de spierkracht van het ros. Het ronde, doorlopende traject ligt rond de spil of koning en is met een opstaande rand en ovaal afgeplat, aangegeven op de gevelsteen. Het zwartgekleurde paard in witgekleurd tuigage loopt net binnen de rand voortdurend dezelfde ronde en drijft met zijn gestage tred, de rosmolen of tredmolen aan, die weer de twee molenstenen aandrijft. De steen herinnert aan de oude wijze van malen, het zware werk van de paarden in de molenindustrie, het handwerk van de steenhouwer en de beeldende markering van panden voordat de huisnummers in gebruik gnomen werden.

FOTO’S
1. Gevelsteen de Koninklijke Mosterdmolen, Aalsumerpoort 11, aan Noorderbolwerk.
2. Straatbord Noorderbolwerk en anker onder gele speklaag (foto 1, 2 Gerhild van Rooij).
3. Gevel met gevelsteen, vanaf de brug naar de Aalsumerpoort (googlemap).

NOOT EN BRONNEN
*Albert Wester, 2 maart 2009, De gekroonde mosterdmalen in Molendatabase Bruggencate-nr.07155 (vm.V7155), geopositie X: 195.847, Y: 593.702, N: 53.32819, O: 6.00028.
https://monumentenbehoudnef.nl/; Alle molens.nl.

• Facebook
• Twitter
• Linkedin
• Whatsapp
• Whatsapp
• Mail