TE ZIEN IN… Aflevering 271: Oude kaarten lezen, fraai handboek voor iedereen

FRYSLÂN – Oude kaarten lezen – handboek voor historische cartografie, is deel 1 van de nieuwe reeks Kaarthistorie van WBooks. Het boek bevat circa 300 illustraties waaronder rond 160 kaarten. De auteurs, bijzonder hoogleraar historische cartografie Bram Van Nieuwenhuyze en de promovendi Marissa Griffioen en Anne-Rieke van Schaik zijn experts en schreven een toegankelijk standaardwerk en tegelijk kunstkijkboek.

Gerhild van Rooij

De auteurs van Oude kaarten lezen zijn verbonden aan de Universiteit van Amsterdam en lid van Onderzoeksgroep Explokart bij Allard Pierson. Ze brengen samen zoveel facetten van oude kaarten onder de aandacht dat ze de lezer als vanzelf de wereld van het interpreteren van oude kaarten en de historische cartografie intrekken. De geschiedenis van de cartografie leren kennen daagt de lezer uit om zelf de kaarten en context te interpreteren en er nog meer van te genieten. De kijker en lezer maakt in dit boek een tijdreis door de cartografische geschiedenis van de Lage Landen. Bijna alle kaarten in deze Nederlandstalige uitgave komen uit Nederland en België, ze zijn hier gemaakt, uitgegeven, gedrukt, gebruikt of bewaard in kaartencollecties, er zijn maar enkele kaarten afkomstig uit grote buitenlandse collecties. Er zijn een aantal met Friesland verbonden kaarten en Friesland staat op de kaarten van Nederland, de Nederlanden en wereldkaarten.

INSPIREREND HANDBOEK
Tijdens een lunchlezing in Allard Pierson op 31 oktober 2022 legden de auteurs uit dat het boek niet geschreven is om van kaft tot kaft te lezen, maar om deelonderwerpen te lezen over het maken, lezen, doorgronden of interpreteren van kaarten. Liefhebbers, onderzoekers en zelfs kenners vinden van alles over het verzamelen en gebruiken van minstens 150 soorten kaarten (er zijn er nog meer). Kaarten verschillen onder meer in vorm, maat, materiaal, tijdsperiode, uitvoering en doeleind, en verdiepen in het ene deelonderwerp leidt vanzelf naar meer willen weten over een daarmee verbonden deelontwerp. Het handboek inspireert lezers om dankzij de vele invalshoeken meer kennis te verwerven van historische cartografie. De oude originele kaarten van de huidige gemeenten Noardeast-Fryslân, Dantumadiel, Tytsjerksteradiel en Achtkarspelen zijn veelal opgenomen in collecties. Voor een deel zijn de kaarten in facsimile verschenen of online. Het handboek Oude kaarten lezen biedt een caleidoscopische kennis om ook deze kaarten (vollediger) te kunnen interpreteren.

VAKMENSEN
De verschillende kaarten, zoals zonekaarten, wandel- of fietskaarten, schoolkaarten, vouwkaarten, humorkaarten, wereldkaarten, stadskaarten, mentale kaarten, bisdom kaarten, militaire kaarten en nog veel meer soorten kaarten zijn verbonden met ambachten. De cartografische mijlpalen komen aan bod en minder bekende kaarten en kaarttypes en gereedschappen die bij kaarten maken horen. Het werk van landmeters, instrumentenmakers, kaartmakers, inktmakers, prentmakers, graveurs of plaatsnijders, kunstenaars, drukkers, uitgevers, boek- en atlashandels, papiermakers, perkamentmakers en boekbinders komt samen in het maken van kaarten, atlassen of globes. Naast particulieren zijn ook overheden, instituten, bibliotheken, kloosters en musea bij uitgaves, restauraties en collectievorming van oude kaarten betrokken. Initiatiefnemers, opdrachtgevers, investeerders, afnemers of inschrijvers, archivarissen, wetenschappers, restauratoren, historici, materiaaldeskundigen, verschillende wetenschappers en conservatoren zijn eveneens betrokken bij oude kaarten. Vakmensen met allemaal een eigen expertise hebben bijgedragen aan het maken, interpreteren, conserveren, verspreiden, archiveren en documenteren van oude kaarten.

PRESENTATIE VERLEDEN
Historische kaarten reconstrueren en presenteren een vroegere situatie of gebeurtenis en geven deze meestal weer op het platte vlak, ook bij globes. De lezers en gebruikers van de kaarten stellen zich de kaart voor als een driedimensionale werkelijkheid. Ze zien plaatsen uit andere tijden voor zich waar zij nooit geweest zijn, maar waarvan soms meer of minder sporen van te vinden zijn in de fysieke werkelijkheid van nu. Kaarten zijn altijd tijdsopnamen en om oude kaarten goed te kunnen lezen zijn de voorbeelden die de belangrijkste onderdelen van oude kaarten toelichten heel nuttig. Het helpt om met de tijdreis door dit boek langs de rijke geschiedenis van de cartografie in de Lage Landen de achtergronden te kunnen betrekken bij het bekijken van de oude kaarten, waaronder ook minder bekende kaartvormen en het maakt het eenvoudiger om verbanden te zien tussen diverse kaarten.

BIBLIOTHECARIS VIGLIUS VAN AYTTA
De auteurs lichten belangrijke cartografen, uitgevers, instituten uit verschillende eeuwen uit. Bijvoorbeeld Viglius ab Aytta Zuichemus, de Fries Wigle van Aytta van Swichum (Swichum, (in Barraûs) 19.10.1507 – Brussel, 08.05.1577). Hans Jouta maakte in 2018 een cortenstalen Viglius van Aytta voor op de Turfmarkt voor de Kanselarij in Leeuwarden. Van Aytta was in Leeuwarden opgevoed bij zijn oom, jurist Bernard Bucho en studeerde letteren en rechten aan universiteiten in België, Frankrijk en Italië. Hij was humanist, hoogleraar in Italië en Duitsland, verdediger van het katholicisme en had een diplomatieke bestuurlijke carrière aan het Habsburgse hof in De Nederlanden onder Karel V en Filips II. Van Aytta was de eerste bibliothecaris in Brussel voor de Spaanse Koning en werd de grondlegger van de huidige Koninklijke Bibliotheek van België. Bovendien was hij een groot kaartenverzamelaar en gaf hij als particulier opdracht tot het vervaardigen van zeer fraaie kaarten, waaronder de in het handboek afgebeelde kaart van Gent.

UITGEVER SURINGAR, CARTOGRAAF KUYPER
Van later datum is het werk van de aardrijkskundige en cartograaf Jacob Kuyper (Rotterdam, 21.09.1821 – Den Haag, 03.02.1908). Kuyper, ook wel Kuijper, was vanaf 1846 controleur, hoofdcontroleur en ontvanger der belastingen in Amsterdam en meer plaatsen en hij tekende in de periode 1865- 1870 kaarten van alle 1200 Nederlandse gemeente. De in Leeuwarden gevestigde Friese uitgever Hugo Suringar (Leeuwarden, 07.12.1834 – Wageningen, 20.01.1911), voluit Rinse Willem Hugo Suringar gaf deze ‘naar officiële bronnen verwerkte’ kaarten in 1891 uit onder de titel Gemeente-atlas van Nederland. De atlas is meerder keren herdrukt met voor een aantal gefuseerde of sterk uitgebreide gemeenten nieuwe kaarten. Dankzij de grote schaal van deze kaarten en de vele details blijven deze kaarten geliefd. Kuyper wordt gezien als de belangrijkste cartograaf uit de negentiende eeuw. Hij is in 1873 medeoprichter van het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG).

KUNSTENAAR MEIJERS, KAART 1940-1945
Kunstenaars ontwierpen ook wel kaarten. Frans Meijers (Leiden, 6 november 1913 – Amsterdam, 26 augustus 1999) was kunstenaar-graficus en verzetsstrijder tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hij ontwierp het in het handboek afgebeelde Oorlogsaffiche ‘1940 Nederland in oorlogstijd 1945’. Meijers was in 1927 als veertienjarige op de graveerkamer van een Leidse katoendrukkerij werkzaam en werd in 1932 vaste medewerker van de eerste Nederlandse Volkshogeschool in Allardsoog bij het Friese Bakkeveen, waarvoor hij veel ontwierp. In het Victorymuseum in Grootegast hangt zijn Oorlogsaffiche uit 1946 in de vaste opstelling, een kaart van Nederland omgeven door cartouches met afbeeldingen van scenes en spreuken over onderdrukking en verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het affiche was bestemd voor de werving van contribuanten, hing in scholen en bedrijven en particulieren konden het aanschaffen voor een gulden. Dit kunstwerk van Meijers is verspreid tot 1955, het jaar van de laatste inzamelingsactie voor financiële ondersteuning van oud-verzetsdeelnemers, weduwen en wezen. Er staan nog veel meer  bijzondere afbeeldingen in het prachtig uitgevoerde boek Oude kaarten lezen is een bron van informatie en dankzij de vormgeving en vele afbeeldingen tegelijk een boek om keer op keer te bekijken.

Illustraties:

1. Bram Van Nieuwenhuyze, Marissa Griffioen en Anne-Rieke van Schaik. Oude kaarten lezen – handboek voor historische cartografie, Zwolle, 2023, Uitg. WBooks, gebonden, circa 300 afbeeldingen in kleur, 24×28 cm, 384 pagina’s. Literatuurlijst, registers van plaatsnamen, zakennamen en personen. In samenwerking met Stichting Explokart, Allard Pierson en met steun van Isa de la Fontaine Verwey-le Grand Fond. ISBN: 9789462585362. Prijs: € 59,95.

2. Frans Meijers. Herdenkingsaffiche ‘1940 Nederland in oorlogstijd 1945’, Amsterdam, 1946, Stichting 1940-1945, lithografie, 99,5 x 69,5 cm. (pag. 121).

3. Joachim Hoppers, Antiquae Frisiae situs sub Augusto Imperatore, ut fertia: Eerste historische kaart van Friesland, 1579 (Universiteit Leiden, COLLBN Port 42 N 1) (pag. 336).

• Facebook
• Twitter
• Linkedin
• Whatsapp
• Whatsapp
• Mail