TE ZIEN IN… Aflevering 248: Mobiel erfgoed, veen dat danst in Industrieel Smalspoormuseum (2)

NOORDOOST-FRIESLAND – Feanwâldsterwâl, Feanwâlden en Feankleaster in Tytsjerksteradiel, Achtkarspelen en Dantumadiel herinneren aan veenontginningen in de streek Noardeast-Fryslân. In het Industrieel Smalspoormuseum in Erica voel je dat veengrond meedanst wanneer je loopt of met licht materieel rijdt. Buiten staat de enige nog werkende vierdubbelspoors-smalspoorremise van Nederland en nog werkende Fijnfabriek, twee unieke monumenten.

Gerhild van Rooij

SMALSPOORMUSEUM
Het Industrieel Smalspoormuseum is met statische en dynamische exposities binnen en buiten ideaal om meer te weten te komen over werken in het veen. Er is veel te zien, horen en beleven in het museum en tijdens wandelingen en de rondrit met diesellocs en wagens die in de industrie zijn gebruikt. Kinderen kunnen een smalspoortreinmachinistdiploma halen en op het terrein en binnen spelenderwijs meer te weten te komen over smalspoor, diesellocomotieven en turf. De maquette van de Fijnfabriek, de Remise, het veengebied en de sporen ten tijde van de vervening, van 1948 tot 1983, geven binnen al een idee van het buitenterrein. Na bezichtiging van het museum volgt vanaf het historisch station een rondrit van ruim een uur, met rondleiding en demonstraties in de fabriek, bezichtigingen van de locomotievenremise, de wissels en materieel en de originele plaatsen waar turf gewonnen werd.

COLLECTIE EN SPELEN
Er is een collectie van meer dan honderd locomotieven en een nog grotere verzameling getrokken materieel die dankzij restauraties, technische revisies, regulier onderhoud en schilderwerk zoveel mogelijk als erfgoed in beweging getoond worden. Zo zien en beleven bezoekers de tijd van het vervenen, een bijzondere ervaring. De machinisten en tevens rondleiders zijn net als de mensen die het materieel onderhouden vrijwilligers en voor een deel opgegroeid in gezinnen die nog in het veen gewerkt hebben. Ze vertellen tijdens de rondrit van een uur over het smalspoortracé en de voordelen van het verlegbare veldspoor, kattenkwaad dat ze als kind op het smalspoor uithaalden. Ze stoppen bij de plaatsen waar nog veen groeit en leggen uit hoe veen groeit en later verwerkt wordt tot nuttige producten en brandstof.

VEENWERK EN KINDERARBEID
De museummedewerkermachinisten demonstreren hoe arbeiders door het eenzijdig werk in het veen scheef en krom groeiden. Ze maken steeds dezelfde til-bewegingen bij de diverse fasen van de turfwinning en turfvervoer en hadden geen andere keus dan het veen om voor een inkomen te zorgen. Werken in het veen was geen pretje, maar werken in mijnen zou nog zwaarder zijn volgens de gids, daar waren de smalspoorkarretjes zoals te zien in het museum, nog kleiner en zat je er bijna opgevouwen in, en in bedompte lucht. Vroeger was kinderarbeid gewoon. Kinderen mogen nu, net als de kinderen die vroeger in de fabriek werkten, de omkeerinstallatie aanzwengelen, zij draaien even, vroeger gebeurde dat de hele dag en niet zoals nu aangedreven door stroom. De tijden zijn veranderd voor kinderen en fabrieken en veel veengebieden zijn nu beschermde natuurgebieden of zijn zoals hier, in buurtschap t Amsterdamsche Veld in Erica museumterrein.

EEN MILLIMETER BOLSTER
Hoogveen is afhankelijk van regenwater, niet van grondwater en vormt zich op hoger gelegen gronden. De gids wijst naar een moerassig gebied op het terrein, veen waar witveen groeit, 1 millimeter per jaar! Een bolsterturf zoals in zijn hand ontstaat niet zomaar. Om 100 millimeter te groeien en dus 10 cm dik te worden heeft het veen honderd jaar nodig. De metersdikke lagen veen die in Noordoost Friesland en op andere locaties lagen, waren bij de ontginning duizenden jaren oud. Hoogveen wordt gevormd boven de regionale grondwaterstand, bijvoorbeeld door een onderliggende kleilaag die water slecht doorlaat. Zo ontstaat een plas, drasland of moerasland met voedselarm water. Regenwater is arm aan voedingsstoffen. Veenmos is een van de weinige plantensoorten die daarin kan aarden, het sterft van onderen af maar groeit van boven door. Kussens veenmos zuigen regenwater op en als ze verzadigd zijn, bestaan ze voor negentig procent uit water, daarom wegen de bovenste lagen bolsterveen zo weinig na droging. Laagveen ontstaat beneden de grondwaterstand, er komt geen zuurstof meer bij waardoor planten niet goed afgebroken worden en plantenresten overblijven die compacter laagveen vormen, daarin tref je geen bolster aan.

VELDSPOOR
Afgegraven veen of turven werden vaak vervoerd via een zogenaamd veldspoor, een niet openbaar goederenverkeer op smalle rails met geringe snelheid. Smalspoorrails worden vaak los achter elkaar gelegd, zonder vaste onderbouw als zand en/of grind en bestaan uit een raamwerk van 2 railstaven met daaronder meestal uit staal geperste bielsen. Deze rails was relatief goedkoop en had het voordeel dat het snel en probleemloos kon worden gelegd en verlegd. Het was handig om rails te kunnen op- en afladen en precies waar het op dat moment nodig was neer te leggen om turf of ander materiaal te verplaatsen. Het Smalspoormuseum houdt op evenementen buiten het museum ook rondritten en vervoert dan een locomotief en kar met rails naar de locatie en bouwt in 90 minuten het tracé op. Mensen beleven plezier aan de rondritjes, maar niets haalt het natuurlijk bij de rondrit over de originele stuurfouten op het museumterrein, waar de laatste officiële smalspoortreinrit in 1983 plaatsvond.

SMALSPOOR
Normaal spoor is 1435 mm en alles wat kleiner is noemt men smalspoor. Het museum heeft  verschillende maten smalspoor in gebruik, de 900, 700 en 600 mm en een monorail. Er bestaan nog kleinere en grotere smalsporen, die bijvoorbeeld in mijnen of bepaalde fabrieken gebuikt zijn. In het museum en op het buitenterrein zijn locomotieven, wagens voor verschillende spoorbreedtes te zien, de spoorbreedtes liggen achter elkaar zodat het verschil meteen zichtbaar wordt. Door het lage totaal gewicht kon het worden ingezet waar zwaarder materiaal onbruikbaar was, niet alleen in de verveenderijen, ook in kleiwinningen (Tichelwurk) voor baksteen en dakpanfabrieken, in steengroeven en de land- of bosbouw en ook in papier- en textielfabrieken. Aannemers gebruikten het voor het transport van materialen bij bouwwerken, plaatsen waar veel zand moest worden verplaatst voor onder meer aanleg van de spoorwegen en later snelwegen en ook dit is op het terrein te zien. In het begin van het smalspoor werden al die karren door mensen voortbewogen, alleen bij grotere lasten groter of sterke hellingen zette men paarden in.

VAKANTIE
Wie op eigen kracht of met bijvoorbeeld met bedrijf, vereniging, vrienden, gezin of school het Industrieel Smalspoormuseum bezoekt, beleeft daar echt de geschiedenis van het veen en bolster verwerken en de ontwikkeling van smalspoor. Het museum is een ideaal vakantie-uitstapje en ligt ook nog in het mooie Natuurpark  Moor-veenland.

FOTO’S:
Foto 1. Deel origineel materieel en smalspoor bij Industrieel Smalspoormuseum (juli 2023).
Foto 2. Maquette: Fijnfabriek, Remise en smalsporen ten tijde van de vervening van 1948 tot 1983 op terrein van Industrieel Smalspoormuseum, gemaakt door vier modelbouwers van Modelspoorteam Midden Nederland, tweede helft jaren negentig.
Foto 3. Turfschepvormig bord Natuurpark Moor-veenland, daarachter terrein Industrieel Smalspoormuseum in buurtschap het Amsterdamscheveld in Erica, Gemeente Emmen, Zuid-Drenthe.

Voor Industrieel Smalspoormuseum zie https://smalspoorcentrum.nl

Lees ook: TE ZIEN IN… Aflevering 247: Turf, sporen van witveen en zwartveen in Tytsjerksteradiel (1) – RTV NOF

• Facebook
• Twitter
• Linkedin
• Whatsapp
• Whatsapp
• Mail