TE ZIEN IN… Aflevering 247: Turf, sporen van witveen en zwartveen in Tytsjerksteradiel (1)

IT WYTFEAN – In de gemeente Tytsjerksteradiel ligt aan de westzijde veengrond aan de oppervlakte, evenals om en tussen de Leijen en de Burgumermar. Sporen in het landschap en geografische namen als t Wytfean Swart Feen en de diverse veengebieden op oude kaarten herinneren aan voormalige veengraverijen die hier vanaf de Middeleeuwen plaatsvonden.

Gerhild van Rooij

WIT VEEN
Witveen is bolster, dit is de bovenste laag van een hoogveenafzetting en ook bekend onder de namen bolsterveen, bonkaarde, bonkveen, witte turf, grauwveen en grauwe of vale turf. Het huidige buurtschap Wytfean heet in Nederlands Witveen, valt onder het dorp Eastermar, eerder Oostermeer. Het buurtschap ligt tussen drie dorpen: Eastermar in gemeente Tytsjerksteradiel, Harkema in gemeente Achtkarspelen en Rottevalle dat sinds 1943 in gemeente Smallingerland ligt, maar tijdens de verveningen van t Wit Veen nog in de drie grietenijen en latere gemeenten Achtkarspelen, Smallingerland en Tytsjerksteradiel lag. Witveen werd als veengebied al in 1543 vermeld als  t Witte Feenen en in 1615 als gemeente Witte Feenen. Uit Zwitserland gevluchte Doopsgezinden zouden rond 1620 de veenkolonie t Witveen hebben gesticht. In de 18e eeuw was Witfeen of Witveen de plaats (nu buurtschap) en luidde de naam voor het uitgestrektere veengebied t Witveen en zo staat het ook op de afbeelding uit 1718 in de tweede, aangevulde druk van de Friesche Atlas.

HEERLIJKHEID FRIESLAND
Samensteller van de druk uit 1718 was de op 3 januari 1653 in Langerak geboren en op 13 januari 1722 in Leeuwarden overleden François Halma. Hij vestigde zich in 1674 als boekverkoper te Utrecht en werd tien jaar later benoemd tot academiedrukker (universiteit). In 1699 verhuisde hij naar de Gravenstraat bij de Dam in Amsterdam. Twee jaar later werd Bernardus tot academiedrukker van Franeker benoemd en in 1709 tot Statendrukker van Friesland, waarna hij in 1711 terug verhuisde naar Leeuwarden. Hij voegde in 1718 een serie kaarten toe aan de Uitbeeldinge der Heerlijkheid Friesland en liet als uitgever en drukker veel werken na op het gebied van godgeleerdheid, filosofie en geografie. De op 17 oktober 1640 in Franeker geboren en op 22 augustus 1704 aan een beroerte, te Leeuwarden, overleden Bernardus Schotanus à Sterringa verzorgde de eerste druk. In 1702 werd Bernardus Schotanus à Sterringa voor zijn bijdrage aan de Friesche Atlas benoemd tot landschapsmedicus.

GROOTE KRONYK
Deze Nederlandse cartograaf, landmeter, wiskundige en geneesheer Bernardus was de tweede zoon van Christianus Schotanus à Sterringa (1603-1671), predikant en hoogleraar te Franeker. Bernardus studeerde letterkunde, filosofie en medicijnen in Franeker en promoveerde in Lyon tot medisch doctor waarna hij geneesheer werd te Leeuwarden. Nadat zijn vader in 1658 de ‘groote kronyk van Friesland’ had uitgegeven, werd hij ook aangewezen om de gehele provincie Friesland in kaart te brengen. Bernardus vond de nieuwe kaarten gebrekkig en heeft de provincie toen opnieuw opgemeten, wat resulteerde in een uitmuntende kaart van Oud-Friesland in de ‘Beschrijvinge van de heerlijckheyt van Frieslandt’ (1664). In 1682 stelde hij de Gedeputeerde Staten van Friesland voor om de hele provincie opnieuw op te meten om grotere en nog nauwkeurige kaarten te maken van de 30 grietenijen. In 1698 verscheen de 35 kaarten bevattende Friesche Atlas waarvan François Halma twintig jaar later de tweede, ‘vermeerderde’ (aangevulde) druk uitgaf.

GRIETENIJCARTOUCHE
Op de kaart van Tytsjerksteradiel staat in de Grietenijcartouche: TJIETJERKSTERADEEL /  De achtste GRIETENIJE van / OOSTER-GOO Afgemeeten door / B. Schotanus à Sterringa / Doen / DE HEER / Jr. DOUWE CAREL van UNIA / Aldaar GRIETMAN was etc: / In wiens plaats Gesuccedeert is / DE HEER / HECTOR van GLINSTRA / Noch tegenwoordig Aldaar / GRIETMAN / en mede / GEDEPUTEERDE STAAT / Der Provincie van FRIESLAND / Wegens het Bovenges. / QUARTIER / Ao. CH. (I) IX XCIV / vermeerdert uytgegeven door François Halma  (I) IDCCI VIII.

TERUGBONKVERPLICHTING
Langs de zuidgrens van Tytsjerksteradiel  met SMALLINGERLAND staat: Sanding,  Siegerswolde, Veen en Heyde,  Gr. Sand. Meer, Kl. Sand. Meer, Hoog Veen en een aantal Sloten met dwars daaroverheen Vergrave Landen, gevolgd door t Bildt Weyd Land en weer sloten waarover t Wit Veen staan en Wytfeen. Midden 18de eeuw verplaatste de vervening steeds verder naar het zuiden en kwam ook de laagveengraverij naar zwarte turf op, voornamelijk uitgevoerd in klein bedrijf. Onder de Vergraven landen in Tytsjerksteradiel staat aan de kant van Smallingerland t Swart Veen genoemd, anders dan witveen was dit veen voor turfproductie. Noord-Nederlandse provinciale overheden verplichtten in de 19e eeuw turfcompagnieën de bovenste 40-50 cm veengrond (bolster) na de vervening van het dieper gelegen zwartveen weer te verbonken, ook wel terugbonken genoemd. De bolster of bonkaarde wordt dan gemengd met de bodem, die zonder bonkaarde onvoldoende water vasthoudt voor landbouw. In combinatie met bemesting van stadsdrek of dierlijke mest, en later kunstmest, werd de met bokaarde vermengde bodem redelijke landbouwgrond of dalgrond. Bij wet van 13 juni 1895 gold landelijk de bonkverplichting. Begin 20ste eeuw was de turfwinning zo goed als verdwenen. Er zijn veel oude veenplassen drooggemaakt en de meeste wijken zijn uit het landschapsbeeld verdwenen.

FOTO’S:
1. Rondleider op buitenterrein van Industrieel Smalspoormuseum in Erica (Drenthe), met zwartveen en witveen of bolsterveen. (foto d.d. 8.7.2023, Gerhild van Rooij).
2. ‘Grietenije Tjietjerksteradeel’, Friesche Alas, 1817, Leeuwarden, 2^e druk, François Halma.
3. ‘Veengebied rond 1300’, Prof. Dr. H.J. Keuning, Kaleidoscoop der Nederlandsche Landschappen, de regionale verscheidenheid van Nederland in historisch-geografisch perspectief, 1978, Martinus Nijhoff.

• Facebook
• Twitter
• Linkedin
• Whatsapp
• Whatsapp
• Mail