TE ZIEN IN… Aflevering 244: Rienk Kuipers, wel, niet kunnen vluchten

BURDAARD – 20 juni is de Internationale dag van de vluchteling. Wereldwijd moeten er nog altijd mensen vluchten voor hun leven. Anderen kunnen of willen juist niet meer vluchten, worden in een val gelokt of door geweld of natuurgeweld overvallen. Niet kunnen vluchten kan verstrekkende gevolgen hebben. Dominee Kuipers verloor de grip op vrijheid, getuigt een plaquette.

Gerhild van Rooij

In Nederland herinneren tekstborden en monumenten eraan dat een onverwacht optreden of een kort moment van onachtzaamheid in oorlogstijd tot een represaille kan leiden die lotsbepalend is. Dit gebeurt nog steeds, de represaille als afschrikkende en vernietigende straf. Het overkwam de op 14 januari 1905 in Den Haag geboren Rienk Hendrik Kuipers, zoon van Hendrik Kuipers en Levina Maria van den Bosch. Ds. Kuipers huwde Christina Dijk. Hij was in de periode 1929-1940 dominee in Easthim (Oosthem) en volgde aansluitend op 13 oktober 1940 in het toenmalige dorp Wânswerd aan de Streek ds. Schippers op. De gereformeerde Tsjerke oan ‘e Ie waar hij was beroepen, is nu een van de twee kerkgebouwen van de door Hervormde Gemeente en de Gereformeerde Kerk op 25 juni 2008 gevormde Protestantse Gemeente te Burdaard-Wânswert-Jislum.

HERINNERINGSBORD
Op de gevel van deze in 1892 in gebruik genomen kerk met eclectische details en een houten geveltoren hangt een Friestalige plaquette ter herinnering aan dominee Kuipers. “Ta oantinken oan dûmny Rienk Hendrik Kuipers dy’t op 4 febrewaris 1945 troch de besetter út dizze tsjerke wei helle ward.” staat er naast de foto van Kuipers. Hij werd veertig jaar, maar leeft voort in herinnering en zijn naam staat op diverse monumenten. In haar geschiedschrijving noemt de Gereformeerde Kerk zijn deelname aan het verzet en de kerk als veilig heenkomen en staat beschreven hoe hij met ‘vlugge, kwieke stap het beweeglijke hoofd op de maat van zijn pas heen en weer bewegend door het dorp loopt’. Zijn preken getuigden van gedegen studie. Sommigen hadden wat moeite met de lange zinnen en vele bijzinnen, maar vergeten wordt hij niet.

DOMINEE R.H. KUIPERSSTRAAT
De door architect Stoelt uit Dokkum ontworpen zaalkerk ligt op nummer 8 aan de Dominee R.H. Kuipersstraat, die achter de Wâsnswerterdyk ligt, aan de Dokkumer Ie (Ee). Anno 1940 liep de gemeentegrens door de Ie en lag het dorp Wânswerd aan de Streek met haar Tsjerke oan ‘Ie in aan de noordkant, aan de zuidkant lag Burdaard in de nu nog zelfstandige gemeente Dantumadiel. Op 1 mei 1984 gingen Birdaard en Janum over naar de gemeente Ferwerderadeel en verviel de dorpsnaam Wânswerd aan de Streek. Birdaard, vanaf 1985 officieel Burdaard lag aan beide zijde van de Dokkumer Ie. In 2019 is Ferwerderadeel opgegaan in de nieuwe gemeente Noardeast-Fryslân.

DIETRICH BONHOEFFER
Op het herinneringsbord van de Tsjerke oan ‘e Ie staan enkele troostrijke regels van Dietrich Bonhoeffer met daaronder de Friese vertaling:
Von gute Mächten wunderbar geborgen. / erwarten wir getrost, was kommen mag.
Got ist mit uns am Abend und am Morgen / Und ganz gewiss an jedem neuen Tag.
Troch goede machten wûnderlik om ús hinne, / wurde wij treaste, wat ek barre mei.
God is mei ûs, jûns en moarns, wer’t we ek binne / En wis en seker eltse nije dei.
(Door goede machten wonderlijk geborgen / verwachten we troost, wat ook komen mag.
God is met ons in de avond en de morgen / En zeer zeker elke nieuwe dag.)

HULP
Ds. Kuipers was een van de leidende figuren van de Landelijke Organisatie voor hulp aan Onderduikers in Wânswerd en omgeving. Hij zocht onderduikadressen. Een Oostenrijkse deserteur Otto Lenk werd ondergebracht bij de organiste op de Wânswerterdyk 20, achter de kerk en bij nood was de kerktoren tijdelijk onderdak. Niemand wist er van. De Tsjerke oan ‘e Ie heeft het verplichte bordje Verboden voor Joden nooit geplaatst. De inspanningen voor rechtvaardigheid in de oorlogstijd werden Kuiper in 1945 noodlottig. Tot het eind toe vond de dominee in lichte en donkere tijden troost, bemoediging en vertrouwen in zijn rotsvaste geloof waarvan ook de regels van Bonhoeffer getuigen.

GEWAARSCHUWD
Alles begon met de dienst op zondag 5 februari 1945. Op de website van Spanvis is gedocumenteerd hoe organiste Ebeltje Kalma van bovenaf naar buiten kon kijken en buiten Duitse soldaten zag. Enkele mannen verlieten de kerk maar zagen alleen enkele soldaten aan de overkant van de Ie, in toenmalig Burdaard. Een aantal mannen klom daarop via een trapje in het kerktorentje. Ze vergaten het trapje in te trekken. Bij het uitgaan van de kerk stond de Duitse patrouille voor de deur te controleren. Oudere kerkgangers lieten ze gaan, onder welke onderduiker Joop Arntzen. Daarop onderzochten ze de kerk en troffen Jo van der Laan. Dankzij zijn goede valse Ausweis (paspoort) ging deze verzetsman vrijuit.

KERKTOREN
De kerktoren was sinds 15 augustus 1944 uitkijkpost met een speciaal aangelegde alarminstallatie. Er was materiaal van de verzetgroep verstopt. De mannen in de kerktoren werden opgepakt. De Duitsers vonden niet ingeleverde radiotoestellen onder de preekstoel. Dominee Kuipers werd medeverantwoordelijk gesteld en samen met enkele leden van de kerkenraad ingerekend. Auke Spijksma werd gedwongen om zijn dominee en bekenden (van de kerkenraad) met paard en wagen naar het onderkomen van de bezetter in Marrum te brengen. Die avond heeft het verzet alles uit de pastorie gehaald dat de bezetters niet mochten zien. Vanuit Marrum kwam Kuipers via Leeuwarden en Groningen in het concentratiekamp Neuengamme. Het kamp werd ontruimd op 26 april, kort voor de geallieerden kwamen. De gevangenen werden overgebracht naar Lübeck waar Kuipers op 27/28 april 1945 overleed. Op 27 augustus 1959 is zijn stoffelijk overschot uit Lübeck herbegraven op het Ereveld Loenen op de Veluwe (OGS, Vak E, nummer 443). Kuipers is in gevangenschap veel lotgenoten tot steun geweest.

BURDAARD EN FERWERT
Op 23 juli 1969 is aan de Hoofdweg in Burdaard een Oorlogsmonument voor burgerslachtoffers en leden van het verzet onthuld, aangeboden door de inwoners van Burdaard en Wânswerd ter herdenking van drie in concentratiekampen omgekomen inwoners. Op de zwart marmeren gedenksteen tussen bakstenen met aan weerszijden van de stenen muurtjes en eronder enkele treden staat:

‘1940-1945

TER GEDACHTENIS
AAN ONZE DORPSGENOTEN
DIE NIET TERUGKEERDEN
UIT DE DUITSE TERREUR
DS. R.H. KUIPERS
K. WESTRA
C. SPIJKSMA
VAN DE INWONERS
BIRDAARD – WANSWERD.

Het monument As ’t nedich is aan het Vrijthof in Ferwerd in gemeente Noardeast-Fryslân, is opgericht als teken van verzet en strijd voor vrijheid en herdenkt achttien tijdens de Tweede Wereldoorlog omgekomen medeburgers onder wie Ds. Rienk Hendrik Kuipers.

FOTO’ S: Gerhild van Rooij
1. Plaquette met foto van ds. Rienk Hendriks Kuipers op Gereformeerde kerkgebouw.
2. Houten geveltoren Gereformeerde kerkgebouw in Burdaard, Dominee R.H. Kuipersstraat 8.
3. Detail monument aan de Hoofdstraat in Burdaard voor dorpsgenoten die niet terugkeerden.

• Facebook
• Twitter
• Linkedin
• Whatsapp
• Whatsapp
• Mail