TE ZIEN IN… Aflevering 238: Van werktuig tot wereldmerk – 100 jaar molenbehoud

FRYSLAN – Vereniging De Hollandsche Molen zet zich sinds 1923 in voor het behoud en draaiend en malend houden van monumentale windmolens en watermolens in Nederland. Op 12 mei is het eerste exemplaar van het groot formaat jubileumboek Van werktuig tot wereldmerk -100 jaar molenbehoud overhandigd aan Prinses Beatrix, beschermvrouw van de Hollandsche Molen.

Gerhild van Rooij

Molens zijn onlosmakelijk verbonden met de vorming, in stand houding, exploitatie en bescherming van cultuur- en natuurgebieden in ons land en vaak beeldbepalend voor historische dorps- en stadsgezichten en de horizon in buitengebieden. Van werktuig tot wereldmerk – 100 jaar molenbehoud beschrijft hoe de oprichters de teloorgang van molens wilde tegengaan. De vereniging de Hollandsche Molen is opgericht in een tijd waarin er veel aandacht was voor volkscultuur en bijbehorende ambachten. De vereniging was van begin af aanjager om historische kennis te behouden en door te geven, oude molens op wind en waterkracht te laten draaien, voorlichting en publicaties te verzorgen en technische innovatie toe te passen. Het merendeel van de molens wordt anno 2023 in werking gehouden door vrijwillig molenaars die een opleiding genoten bij het in 1972 opgerichte Gilde van Vrijwillige molenaars. Hun kennis van het weer en gezamenlijke kennis van verschillende typen molens is samen met de kennis en inzet van professionele molenaars, erfgoedspecialisten, materiaaldeskundigen en historici op het gebied van molens onmisbaar voor het behoud van molens.

NATIONAAL SYMBOOL
De auteurs hebben vanuit verschillend perspectief chronologisch de werking en ontwikkeling van de malende, pellende, stampende en zagende wind- en watermolens toegelicht en hoe de molen in de negentiende eeuw mede dankzij kunstenaars van de Haagse School een nationaal symbool is geworden. Verhalen over de oude gilden van molenaars, wetgeving, octrooien, verbeteringen en constructies met betrekking tot molens bieden veel informatie. Naast de korenmolen, oliemolen, pelmolen, houtzaagmolen, papiermolen, poldermolen, kalandermolen, volmolen, stikmolen, eekmolen, beukmolen, snuifmolen (tabak), specerijenmolen, suikermolen (overzee), cacaomolen, verfmolen en vele andere molens is er ook aandacht voor onder meer de verdwenen kruitmolen, trasmolen, beendermolen, kopermolen en slijpmolen.

1200 MOLENS
De circa 1200 behouden molens in ons land zijn nationaal cultureel erfgoed, maken deel uit van onze geschiedenis en zijn een iconisch handelsmerk voor Nederland en toeristische attractie. Werkende molens exploiteren wel winkels met molenproducten en zijn vaak een ontmoetingsplek voor de gemeenschap. Historisch verantwoord groot onderhoud of noodzakelijke restauratie van een molen is vaak alleen mogelijk (geweest) dankzij geld uit fondsen of van de overheid. De Hollandsche molen zet zich hier in samenwerking met andere partijen op vele manieren voor in. Particulieren willen de authentieke molen die hun buurt karakter geeft ook vaak behouden en steunen deelrestauraties vaak via spontane bijdragen of lokale acties.

VEELZIJDIG BOEK
De heldere uitleg van de werking, innovaties en historische ontwikkeling van de verschillende molens maken de jubileumuitgave tot een boek voor kenners en liefhebbers van molens en geschiedenis en een boek voor liefhebbers van landschapsfoto’s. Van werktuig tot wereldmerk – 100 jaar molenbehoud biedt m.i. ook inspiratie om kinderen op school van jongs af vertrouwd te maken met de betekenis van molens. Molens kunnen in de toekomst op verschillend gebied een rol blijven spelen. In onze multiculturele maatschappij zijn kinderen met alle mogelijke achtergronden de toekomstige beheerders, beleidsmakers, werkend erfgoedspecialisten, landschapsbeheerders, cultuurhistorici, betrokkenen bij energietransitie.

VERHALEN
Er zijn genoeg verhalen die in de klas verteld of gelezen kunnen worden, bijvoorbeeld hoe 4000 v. Chr. mensen hier al granen, noten en zaden maalden en pletten tussen molenstenen. Via de Romeinen werden watermolens met verticaal waterrad en het Griekse model met horizontaal rad langzaam in Europa verspreid, tot in ons land. Sporen zoals de gevelsteen met rosmolen in Dokkum herinneren aan de rosmolens die hier voor het eerst rond 1300 vermeld zijn. Voor het malen zijn paarden, ezels en ossen ingezet en overzee ook kamelen ingezet. De verhalen over industriemolens op wind of waterkracht zijn deel van de gezamenlijke geschiedenis van Nederland, de Overzeese delen en vroegere kolonies in de zeventiende en achttiende eeuw. Tijdens de industriële revolutie eind negentiende en begin twintigste eeuw dringen op fossiele brandstof opgewekte stoomkracht en op elektriciteit draaiende motoren en ook de in 1919 officieel doorgevoerde 48urige werkweek de rol van wind en watermolens terug. Er is nog een korte opleving in tijden van crises en oorlog, omdat de kleinschalige molens op gratis krachtbronnen draaiden en lokaal kunnen leveren, maar dit kan niet voorkomen dat negentig procent van de op wind en waterkracht werkende molens voorgoed verdwijnt en zonder De Hollandsche Molen was dit percentage misschien nog hoger geweest.

WATER
Nederland telt nog 102 watermolens, de meeste in Limburg. Ons land is van oudsher sterk verbonden met water. In de negende eeuw worden hier al watermolens vermeld. Drie eeuwen later maken getijdenmolens nabij de zee of riviermondingen gebruik van eb- en vloedstromen. In de veertiende eeuw draaien verankerde schipmolens in rivieren op de kracht van langsstromend rivierwater. In daaropvolgende eeuwen wordt baanbrekend werk verricht op het gebied van landaanwinning en bemaling, waarin Nederland een voortrekkersrol heeft gehouden. Na de uitvinding van de molengangen of getrapte bemaling van Simon Stevin (1548-1620) volgden de bemalingsplannen van droogmakerijen van Jan Adriaanszn Leeghwater (1575-1650) waarmee grote door ontginningen van veen ontstane meren drooggemalen konden worden. In Friesland waren van oudsher veel windhoutzaagmolens, een uitvinding van Cornelis Corneliszn van Uitgeest (1550-1606) die hiermee een revolutie ontketende in de scheepsbouw. In het boek staan vier pagina’s met foto’s van de houtzaagmolen de Jager in Woudsend, een van de drie werkende houtzaagmolens in Friesland.

WETTERSKIP FRYSLÂN
Kennis van de ontwikkeling van molens en een visie op de rol van molens in de toekomst zijn ook nu nog onmisbaar om te bevatten wat molens hebben betekend en in de toekomst kunnen betekenen. Gertjan de Boer legt in zijn werk voor de Rijksdienst van Cultureel Erfgoed de focus op de gevolgen van klimaatverandering voor cultureel erfgoed. Hij verwacht dat op lange termijn meer terrein teruggegeven wordt aan de natuur en stelt: “Mensen moeten weer meer rekening houden met de omgeving en met de natuur aan de slag. Het mooie is dat molenaars deze kennis vaak al hebben!” Als eerste voorbeeld noemt hij de spinnenkoppen die Wetterskip Fryslân inzet als reservegemaal bij hevige regenval. Spinnenkoppen zijn kleine windmolens die vanaf de zeventiende eeuw in gebruik zijn en in Friesland kleine polders bemalen. Een voorbeeld is De Himerter Mole in Hemert op de foto uit 2016 van molenaar en molenkenner Harmannus Noot.

ENERGIETRANSITIE
Anna Pareira, hoogleraar Heritage en Values aan de TU Delft, wijst er op dat werkend erfgoed zoals molens laten zien hoe maatschappelijke uitdagingen in het verleden met weinig middelen en grote creativiteit zijn opgelost. In tijden van klimaatverandering, energieschaarste en energietransities kan dit werkend erfgoed een belangrijke rol spelen wanneer er voldoende expertise, mankracht en windvang is. De jubileumuitgave biedt niet alleen een historisch overzicht maar maakt ook duidelijk hoe belangrijk het is dat het rijk, provincies, gemeenten en projectontwikkelaars kennis hebben van de molenbiotopen voordat de uitbreiding rond steden, dorpen of recreatiegebieden gepland en uitgevoerd wordt. Hoge bebouwing en hoge bomen te dicht in het windvang gebied verstoren de werking van molens. Meer onderzoek wat molens in de klimaatopgave kunnen betekenen is zinvol omdat alles wat molens kunnen bijdragen winst is voor de samenleving. Het afsluitende hoofdstuk Molens moeten de verwondering vangen over diversiteit en inclusie is geschreven door journaliste Marijn Kramp en laat zien dat  de molenaars, andere vrijwilligers en de Vereniging De Hollandsche Molen meebewegen met de tijd.

FOTO’S:
1. Van werktuig tot wereldmerk- 100 jaar molenbehoud. Op omslag staat Korenmolen De Vrijheid, Schiedam. Eindredactie Agnes de Boer en Marjan ten Broeke en Luuk van Term, beeldredactie Nelleke Feenstra en Victor Lansink,  fotografie Ezra Böhm. Gebonden, 23 x 28 cm, 192 pagina’s, 185 illustraties in kleur. Met literatuurlijst per hoofdstuk, en achtergrond van auteurs en eindredactie. Uitgever Wbooks in samenwerking met De Hollandsche molen, ISBN 978 94 625 8539 3. € 29,95.

2. Houtzaagmolen de Jager, Woudsend (Ezra Böhm, jonge prijswinnende fotografe).

3. Simon Stevin (P. Veleyn, ca 1800).

4. Molenmaker Jan Adriaanszoon Leeghwater aan het werk (Rijksmuseum, Pieter Wilhelmus de Weijer, chromolitho naar Herman Frederick Carel ten Kate, 1834).

• Facebook
• Twitter
• Linkedin
• Whatsapp
• Whatsapp
• Mail