TE ZIEN IN… Aflevering 230: Middeleeuwse luisterwandeling in Dantumadiel

RINSUMAGEAST – Journalist, theatermaker en documentairemaker Tom Tieman (1984) belicht in een luisterwandeling middeleeuwse sporen in de Alexanderkerk. Tieman maakte in opdracht van het Fries Museum vijf audio-wandelingen over locaties in Fryslân, Groningen en Duitsland in het verlengde van de tentoonstelling Vrijheid, Vetes, Vagevuur: de middeleeuwen in het Noorden die tot en met 7 mei in het Fries Museum staat.

Gerhild van Rooij

KERK IN TWAALFDE TOT ZESTIEDE EEUW
In de Alexanderkerk bevond zich oorspronkelijk de Epposteen, die deel uitmaakt van de collectie Fries Museum/Fries genootschap. Tieman vertelt in de luisterwandeling over de historische figuur Eppo en zijn omgeving en hoe bijzonder de bijzonder de Epposteen is. De Alexanderkerk was oorspronkelijk een driebeukige tufstenen kerk uit de twaalfde eeuw gewijd aan Sint Alexander, een martelaar die een rol zou hebben gespeeld bij het stichten van de kerk en het Claercampklooster in Rinsumageast. Nu is de Alexanderkerk een van de weinige meerbeukige kerkgebouwen van het platteland van Friesland, ontstaan door laatgotische uitbreiding van een twaalfde eeuws tufstenen schip met even brede, rechtgesloten zuiderbeuk, daarvan gescheiden door spitsbogige scheibogen en zware kolommen. De tweebeukige kerk ontstond in de zestiende eeuw waarin de kleine zijbeuken werden vervangen door de nieuwe grotere gotische zijbeuk aan de zuidzijde, gedeeltelijk met baksteen. De zadeldaktoren dateert nog uit de dertiende eeuw, maar werd in 1610 bijna helemaal vernieuwd. Er hangen twee klokken in de toren. De kleinste klok uit 1620 met een doorsnede van 98,3 cm is gegoten door Hans Falck en draagt de namen van de edellieden die de klok hebben gefinancierd: Georg Wolfgang baron thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg, Ruurd van Juckema en Tjaert van Aylva. De luisterwandeling van Tieman begint bij het hek naar het kerkhof aan de Juckemaweg 3.

EPPO EN ZIJN BUREN
Waar de meeste vrije Friezen van weleer in de vergetelheid zijn geraakt is er een man van wie meer bekend is, de veertiende eeuwse Eppo. Wie wil weten hoe dat komt, hoort dat in de luisterwandeling Alexanderkerk in Rinsumageast. Tijdens de wandeling wordt onthuld hoe experts uitzochten waardoor juist zijn grafsteen, de zogenaamde Epposteen, zo goed bewaard is gebleven en hoe het komt dat zijn levensverhaal tot nu toe is overgeleverd en ook wat zijn afkomst en familie daar mee te maken hadden. De grafsteen verbindt wereldse en religieuze geschiedenis tijdens de reis langs details in de resten van oude muren en vensters en wat er onder de oude vloer en op het kerkhof rond de huidige deels nog oude Alexanderkerk te vinden is. De ‘oude’ buren spelen een belangrijke rol in de kerkgeschiedenis van de Alexanderkerk en komen ook tot leven in het verhaal over de Middeleeuwen door Ton Tieman. Hij is een bevlogen documentairemaker, regisseur en journalist en combineert die kwaliteiten in zijn films, audiotours en podcast en ook in de serie luisterwandelingen. Ton is echt een meester in het in een groter geheel en verband plaatsen van een klein, aan de locatie en tijd gebonden verhaal. Dat maakt de luisterwandeling echt de moeite waard, zelfs voor wie niet naar de locatie kan reizen.

OUDSTE FRIESE EPITAAF
Rond 1523, na afloop van de Gelders-Bourgondische oorlog, zorgde de op het naast de kerk gelegen Tjaerdaslot wonende Friese edelman meister Syds Tjaerda voor herbouw van het platgebrande dorp en herstel van de Alexanderkerk. De kerk werd een tweebeukige ruimere dorpskerk waarin een colonnade van zware bakstenen zuilen de scheiding vormt tussen het oorspronkelijke schip en de in 1525 opgeleverde zuidbeuk. Aan de oostzijde van de zuidbeuk bevindt zich een zandstenen epitaaf uit circa 1560 ter herinnering aan meister Syds Tjaerda en zijn vrouw Moedt van Sythiema, het is de oudst bekende epitaaf in Fryslân. In de kerk bevindt zich een crypte, oorspronkelijk voor het bewaren en vereren van relieken. Deze ruimte is toegankelijk voor bezichtiging. In de kerkvloer liggen zerken. Onder de kerkvloer bevinden zich vier groepen grafkelders, destijds eigendom van de in het dorp wonende adellijke families. De grafkelders zijn niet toegankelijk, de daaruit afkomstige grafplaatjes liggen in een vitrine in de kerk.

VOOR IEDEREEN
Iedereen kan op locatie naar de gratis audiowandeling van het Fries Museum luisteren. Wie niet in staat is om die locatie te bezoeken en wandelend de audio-opname te beluisteren kan via de website van het museum alle vijf luisterwandelingen vanuit huis of een andere verblijfsplaats volgen. Er zijn twee versies beschikbaar, een Nederlandstalige en een Friestalige. Verteller en maker Tom Tieman heeft een prettige duidelijke stem en brengt de luisteraar aan de hand van de tijdens de wandeling beschreven lokale overblijfselen uit de Middeleeuwen terug naar de sfeer van die tijd. Hij benoemt in de luisterwandeling van de Alexanderkerk de nog zichtbare op de middeleeuwen betrekking hebbende sporen en vertelt rustig hoe bijzonder het is dat kenners en onderzoekers aan het licht brachten en noemt de verschillende uitkomsten, visies en veronderstellingen van die onderzoekers. Dezelfde opzet kenmerkt de andere luisterwandelingen in het gebied dat in de tentoonstelling Vrijheid, Vetes, Vagevuur Tota Frisia genoemd wordt en ook bekend is onder de naam Groot Friesland. Tieman en het museum kozen naast de Alexanderkerk in Rinsumageast of De Geast ook het Steenhuis van Bunderhee in Ostfriesland (Duitsland), het Sint Bernardusklooster in Aduard, het klooster in Ter Apel en de net als de Alexanderkerk in gemeente Dantumadiel gelegen Schierstins in Feanwâlden uit voor de wandelingen. Luisterwandelingen is een passende benaming, al wandelend luister je naar een verhaal waarin lokale gebeurtenissen en bezienswaardigheden met betrekking tot de Middeleeuwen verwerkt zijn.

ALEXANDERKERK
De kerk heeft ook onderdelen die uit nabijgelegen voormalige bouwwerken komen: twee zuilen uit het in 1580 opgeheven klooster Klaarkamp en een entreepoortje van Eysinga State. Het interieur van de Alexanderkerk is voornamelijk 19e eeuws, met een door Bakker en Timmenga vervaardigd tweeklaviersorgel uit 1892. Aan de westzijde van de toren zijn twee gedenkstenen ingemetseld, ter herinnering aan de vernieuwing van de toren in 1610 en de verbouwing in 1805. Het ingangsportaal van de kerk is afkomstig van Eysinga State. Onder het koor gerestaureerde crypt door twee zuilen met gebeeldhouwde kapitelen in drie beuken gedeeld. Aan de noordzijde 17e eeuwse ingangsomlijsting; aan de zuidzijde votiefsteentje uit 1546. Twee gebeeldhouwde zerken. Mechanisch torenuurwerk Haak, Gebr. Caminada en Dupont, Rotterdam.

FOTO’S
1. Alexanderkerk in Rinsumageast / De Geast, foto Gerhild van Rooij.
2. Illustratie uit J.A.Mol en J. Post ‘De Epposteen in Rinsumageast’, Bulletin KNOB 2004-4, pagina 109-121. Op pagina 110 afb.1 ‘De  Epposteen van Rinsumageast’, Collectie Fries Museum (Fries Genootschap), foto John Stoel, en rechts afb.2 ‘Tekening van de Epposteen’ zoals opgenomen in het artikel van Janssen in de Vrije Fries van 1865.
3. Plattegrond en gevels van de NH Alexanderkerk in Rinsumageast, foto RCE.

• Facebook
• Twitter
• Linkedin
• Whatsapp
• Whatsapp
• Mail