TE ZIEN IN… Aflevering 228: Henk Rinsma vol van Antikythera-Mechanisme

BURGUM –  Op 18 maart nam Henk Rinsma (Sterrenwacht Observeum) zijn publiek enthousiast  mee naar het jaar 1901. Zeer diep voor de kust van het Griekse eiland Antikythera was een gehavende en geërodeerde stuk brons met hout opgedoken uit 80 v. Chr. Later bleek dat het zogenoemde Antikythera-Mechanisme een verfijnd miniplanetarium en intrigerende oercomputer met de aarde als middelpunt.

Gerhild van Rooij

80 v .Chr., ROMEINS SCHEEPSWRAK
In zijn powerpointpresentatie liet Rinsma zien waar het Antikythera-Mechanisme in het Nationaal Archeologisch Museum van Griekenland staat. De locatie waar sponsduikers het mechanisme opdoken in de lading van het rond 80 voor Christus vergane Romeinse handelsschip kwam in beeld. Het mechanisme lag tussen bronzen en marmeren standbeelden, glaswerk, keramiek, meubels en sieraden. Bijna was de brok overboord gegooid. Gelukkig is de kwetsbare brok toen opgeborgen in Athene, Totdat wetenschapshistoricus Derek de Solla Price een röntgenapparaat meebracht en de kwetsbare brok doorlichtte, herkende niemand het geavanceerde mechanisme. Onder het dikke laag sediment vormden vernuftig op elkaar afgestemde gefragmenteerde bronzen tandwielen en platen een mechanische weergave van de toen bekende hemel, als een klein planetarium. De Grieken geloofden dat de natuur werkte volgens vooraf gedefinieerde regels, als een soort machine en deze benadering vormt de basis van onze moderne wetenschappelijke opvattingen.

DOODLE GEAVANCEERDE VOORWERP
Moderne technieken konden alle raderen en tandwielen in kaart brengen. Later zijn de teksten van deze astronomische rekenmachine ontcijferd. Jo Marchant is de schrijver van de boeken The human Cosmos en Decoding the Heavens. Hij noemt het mechanisme het meest geavanceerde voorwerp uit de Griekse oudheid ooit gevonden. De slimme Grieken bleken perfect handwerk te kunnen maken. Op het Antikythera-Mechanisme kunnen astronomische posities en eclipsen afgelezen worden van de maan, zon en vijf toen bekende planeten.  De Google Doodle met Antikythera-Mechanisme van woensdag 17 mei 2017 verwees naar de Griekse archeoloog Valerios Stais die het mechanisme 115 jaar geleden ontdekte tussen artefacten van het twee jaar eerder ontdekte Romeins vrachtschip. Het op 150 voor Christus gedateerde mechanisme is het oudste geavanceerde tandwielsysteem ooit ontdekt. Pas bij de eerste mechanische horloges (uurwerken) zien we iets dat er enigszins op lijkt.

PLANETARIUM COMPUTER
Van het Antikythera-Mechanisme bleef een derde bewaard, oorspronkelijk gevat in een houten kist ter grootte van een schoenendoos. Op de grote ronde wijzerplaat aan de voorzijde staan Griekse inscripties, twaalf sterrenbeelden en draaiende wijzers. Aan de zijkant van deze oudste astronomische computer ter wereld zaten een knop of hendel die de hemel zoals de oude Grieken die kenden in beweging zette, met de aarde als middelpunt. Binnenin zaten bronzen wijzerplaten en rond dertig bronzen tandwielen van verschillende formaat. Een wijzer kon naar een belangrijke gebeurtenis aan de sterrenhemel gedraaid worden, bijvoorbeeld een maansverduistering, daarmee was zichtbaar wanneer die maansverduistering plaats zou vinden of had gehad. De kalender gaf daarnaast evenementen als de Olympische en andere Spelen aan. Terwijl de knop draaide, bewogen de wijzers in verschillende snelheden door in elkaar grijpende tandwielen. De zonwijzer, maanwijzer en planetenwijzers voor Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en Saturnus wezen hemeltijd aan. Roterende zwarte en zilveren ballen op speldenknop gaven de juiste maanfase aan. Astronoom Rien van de Weijgaert (Rijksuniversiteit Groningen) organisator van een internationale wetenschappelijke bijeenkomst over het  mysterieuze Antikythera-Mechanisme, sprak in 2013 over de twee kleine tandwielen die een onderling verbonden pin en gleuf bevatten als een kunststuk, met verschillende snelheden konden ze de elliptische beweging van de maan volgen.

METONISCHE CYLCLUS EN SAROS-ECLIPSCYCLUS
De spreker noemde veel begrippen. Data aan de voorzijde volgden de Egyptische 365 dagskalender, via de achterkant was dat de cyclus van Meton. De grote bovenste wijzerplaat had een spiraalvormige gleuf met vijf ringen en bewegende wijzer om 235 synodische maanden in de Metonische cyclus te tonen. Deze bijna precies negentienjarige cyclus werkte bij het reguleren van kalenders en data van Panhelleense spelen als de Olympische Spelen. De grote onderste wijzerplaat had een spiraal met vier omwentelingen met symbolen voor maanden met een kans op een zons- of maansverduistering, gebaseerd op de 18,2-jarige Saros-eclipscyclus. De cycli kenden de Grieken via Babylonische bronnen. Een datum kon ingevoerd worden via draaischijven, waarna de informatie afleesbaar was van de wijzerplaten. Om te weten wanneer een gebeurtenis zou plaatsvinden, konden de wijzers op de stand van die gebeurtenis gezet worden.

WETENSCHAPPERS IN LONDON EN GRONINGEN
De achterkant van het mechanisme was door studies opgelost, de werking van het tandwielsysteem aan de voorkant is in de eenentwintigste eeuw door wetenschappers van de University of London met een 3D-model ontrafeld. De kwaliteit en complexiteit  verwijzen naar de Hellenistische periode. De maandnamen komen overeen met die in Korinthe en koloniën in Noordwest-Griekenland en Sicilië. De wijzerplaat voor de grote atletiekfestivals, vermeldt Naa, een voormalig festival in Noordwest-Griekenland, en Halieia in het zuiden van Rhodos. Is het mechanisme van Rhodos naar het noorden verscheept, het gezonken schip vervoerde ook Rhodische vazen? Zou het mechanisme gebouwd zijn op een door de Stoïcijnse filosoof Posidonius (135 – 51 v.Chr.) opgerichte academie in Rhodos, een drukke handelshaven en centrum van astronomie en machinebouw en thuisbasis van astronoom Hipparchus (190 – 120 v.Chr.)? Zijn berekeningen over de maan staan in het mechanisme. Er zijn nog vragen, maar Henk Rinsma heeft met verve overgebracht hoe bijzonder het onderzoek naar de duizenden jaren oude Antikythera-Mechanisme is.

Meer zien? Op internet staan veel publicaties en films over het Antikythera-Mechanisme en worden replica’s aangeboden.

FOTO’S:
1. Henk Rinsma met Antikythera-Mechanisme op ware grootte (foto Gerhild van Rooij).
2. Voorzijde Antikythera-Mechanisme (foto Gerhild van Rooij).
3. Henk Rinsma beantwoord vragen in Observeum (foto Gerhild van Rooij).
4.Google Doodle 27.05.2017, 115 jaar ontdekking Antikythera-Mechanisme (Google).
5. Achterzijde Antikythera-Mechanisme (CCSA).

• Facebook
• Twitter
• Linkedin
• Whatsapp
• Whatsapp
• Mail