TE ZIEN IN…. Aflevering 206: Sgraffito van Jentsje Popma in Noardeast-Fryslân

DOKKUM – Aan de Birdaarderstraatweg 82 staat Energiebedrijf Eneco waar in de openbare ruimte monumentale wandkunst staat van Jentsje Popma. De bekende kunstenaar is op 28 september jl., twee dagen voordat hij 101 zou worden, in Greunshiem te Leeuwarden overleden. Het kunstwerk uit 1970 is uitgevoerd in de zogenaamde sgraffito techniek die veel werd toegepast tijdens de Wederopbouw.

Gerhild van Rooij

MATERIAALSCHAARSTE
In de wederopbouwperiode in de jaren vijftig, zestig en zeventig van de twintigste kozen veel opdrachtgevers voor monumentale gevel- en wandkunst voor de techniek sgraffito. In die periode was er materiaalschaarste en voor een sgraffito was er maar weinig extra materiaal nodig. Bovendien waren de kosten van dat materiaal ook nog relatief laag. Veel sgraffiti op gevels en binnenwanden van scholen, ziekenhuizen, andere openbare of semiopenbare gebouwen en ook bedrijven zijn als gevolg van verwaarlozing en ook wel desinteresse in de kunst uit die tijd, verdwenen. Ze zijn bij verbouwingen of herinrichtingen overgeschilderd, deels of helemaal weggebroken en ook zijn er wanden, gevels of hele gebouwen door sloop verloren gegaan. Er zijn gelukkig meerdere naoorlogse sgraffiti van Jentsje Popma bewaard gebleven, waaronder het geabstraheerde werk aan de Birdaarderstraatweg in Dokkum. Dit kunstwerk heeft een tegenhanger in de vorm van een eveneens geabstraheerde sgraffito uit 1972 in Joure, gemeente De Fryske Marren. Beide werken zijn in aardkleuren uitgevoerd en zijn geometrische werken uit de Wederopbouw en tegelijk tijdloos door het ritme en de vorm, waarin je ook van alles kunt zien.

STATUS
Niet alle graffiti van Popma zijn gespaard. Een uniek kunstwerk is onvervangbaar. Het werk betekent voor de maker en voor de mensen die er blijvend waarde aan hechten veel meer dan materie alleen en is meer dan zomaar een afbeelding. De echte waarde overstijgt die materiële waarde, maar wordt niet (h)erkend door mensen voor wie kunst of cultureel erfgoed niet telt. Wanneer een toegepast kunstwerk zoals een monumentale sgraffito of een mozaïek op een wand of gevel geen monumentstatus heeft, kan dat werk zomaar een willekeurig stuk muur genoemd worden. Dat komt zelfs voor als het kunstwerk deel uitmaakt van een overheidsgebouw en met geld van de gemeenschap is verworven. Het kan dan blijkbaar moedwillig worden gesloopt en vernietigd omdat er volgens beleidsmakers of projectontwikkelaars plaats gemaakt moet worden voor iets anders.

NOOIT DOEN
Een zogenaamd overleg met de kunstenaar bestaat vaak uit een mededeling dat het niet anders kan dan het kunstwerk samen met het gebouw te vernietigen. Of een kunstenaar staat ineens voor een voldongen feit dat zijn werk al vernietigd is, en krijgt daarboven nog vaak denigrerende opmerkingen. Hij hoort bijvoorbeeld dat het niet zo’n belangrijk werk was of (zonder enig onderhoud) vervallen was of gewoon niet meer past bij deze tijd. Decennia later klinkt dit nog na in gesprekken, zo ook bij Jentsje Popma. Eric Bos tekende op pagina 5 van de Kunstkrant van mei/juni 2012 in zijn artikel ‘Jentsje Popma, 90 jaar’ diverse uitspraken op van Jentsje Popma. Bos beschrijft hoe Popma bladert in de legendarische pocket Teken aan de wand over monumentale kunst in Nederland en dan stopt bij de foto die laat zien hoe hij in de jaren ’60 bezig is met een grote sgraffito die was bestemd voor een werkplaats voor mindervaliden: “Dat gebouw werd gesloopt met de sgraffito erbij. Ik heb daar toen nog een proces tegen gevoerd, maar dat moet je dus nooit doen. Het duurt jaren en het levert niets op.” Het was in 1992 bijna een halve eeuw geleden dat hij dat werk gemaakt had en hoeveel werken zijn oeuvre ook omvatte, het was hem toen waard om voor behoud en respect van zijn werk te strijden.

OP TIJD ZORG
De sgraffiti uit de Wederopbouw zijn allemaal uniek en het is te hopen dat er goed voor de sgraffiti van Popma en anderen gezorgd wordt. Onlangs heeft de gemeente Noardeast-Fryslân dankzij de inzet van erfgoedvereniging Heemschut in Kollum op tijd een aangetaste sgraffito uit 1958 van Just Halbertsma gerestaureerd. Die gestileerde sgraffito over de ontwikkeling van Kollumerland beslaat een wand in het gebouw waarin de Christelijke LTS Johannes Bogerman was gevestigd en heeft voor Friesland een zeldzaamheidswaarde. Wat er met het gebouw gebeurt en wie de gebruiker of eigenaar wordt is nog onzeker, maar hier is in elk geval met zorg en respect omgegaan met het unieke kunstwerk uit de Wederopbouw. Net als bij andere muren kan een sgraffito kunstwerk op den duur wat verbleken. Het werk kan ook aangetast worden doordat er teveel vocht bijkomt. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren ten gevolge van langdurige leegstand waarbij niet gelucht en of gestookt wordt of door een mankement aan het gebouw, waardoor scheuren en/of wateroverlast ontstaat of ook schimmel. En met name bij sgraffiti kan er wel mosgroei ontstaan langs de randen van een sgraffito. Het ontdoen van schimmel, mos of verbrokkeling of scheuren en het terugbrengen van de juiste kleurlagen bij het restaureren van sgraffiti is, net als het maken van sgraffiti, een heel precies werk dat om goede voorbereiding, materiaalkennis en bouwkundig inzicht vraagt en om een vaste hand.

SGRAFFITO TECHNIEK
Voor een sgraffito op een gevel of wand worden eerst meerdere dunne lagen gekleurd pleisterwerk of kalkmortel over elkaar heen op de ondergrond aangebracht. Die ondergrond moet goed vochtopnemend zijn en bestaat bijvoorbeeld uit  baksteen. Elke dunne pleisterlaag heeft een eigen kleur en elke laag moet goed worden opgeruwd om de volgende laag er goed op te kunnen laten plakken. Die gekleurde lagen moeten overal even dik zijn. De dikte hangt af van de korrelgrootte van de deeltjes in de mortel en van het gewenste effect. Nadat alle lagen zijn opgebracht, wordt op de bijna droge buitenste laag met bijvoorbeeld houtskool de voortekening aangebracht die vormt het uitgangspunt voor het uit te voeren ontwerp. Daarna krast de kunstenaar de aangegeven lijnen of contouren uit en schraapt de vlakken voorzichtig en gelijkmatig af, de onderste lagen zijn dan nog vochtig. Bij deze werkwijze worden de verschillende kleurlagen weer zichtbaar en zijn de vlakken enigszins gewolkt, de vlakken en, of de naar keuze scherpe of juist bredere meer rafelige contourlijnen, geven  een bijna grafisch beeld, zoals van een linosnede bijvoorbeeld. Zeker voor sgraffiti buiten is het ideaal wanneer die lijnen of contouren in een hoek van 45 graden worden ingekrast om inwatering te voorkomen. De techniek van sgraffiti is het beste te vergelijken met een tekening in lagen vet wascokrijt op papier. Daarvoor worden ook enigszins ruwe lagen of vlakken over elkaar heen  aangebracht  waarna er met een naald in een houder, een geslepen takje of een lege ballpoint  een tekening ingekrast kan worden die de onderliggende kleuren tevoorschijn laat komen. De diepte van de tekening is kenmerkend voor sgraffiti evenals de korrelige structuur van het materiaal.

FOTO’S:
1a/1b. Sgraffito, 1970, Jentsje Popma, Birdaarderstraatweg, 9101 PK Dokkum (foto Keunstwurk).
2a/2b. Sgraffito, 1972, Jentsje Popma, 8501 AN Joure  in De Waadhoeke, (foto CCSA 4).

• Facebook
• Twitter
• Linkedin
• Whatsapp
• Whatsapp
• Mail