TE ZIEN IN… Aflevering 198: Willem Bartel van der Kooi schilderde Eise Eisinga

AUGUSTINUSGA/BURGUM – De bekende in Augustinusga geboren kunstschilder Willem Bartel van der Kooi (1768-1836) is in Burgum getrouwd en begraven. Zijn portret van sterrenkundige Eise Eisinga (1744-1828) werd in de negentiende en twintigste eeuw via kabinetkaarten, Burytypies en kranten verspreid, nu ook via online publicaties. De beroemde schilder blijft vaak onvermeld, de geportretteerde Eisinga wordt meestal wel genoemd.

Universiteit in Franeker

Willem Bartel van der Kooi (1768-1836) was een gewaardeerde genre- en portretschilder. Hij maakte portretten van de koning, adel, high society en vooraanstaande wetenschappers. Zijn werken passen uitstekend bij oktober, Maand van de Geschiedenis, en dat geldt ook voor het in 1827 nauwgezet geschilderde portret van Eise Eisinga. Het kunstwerk hoort tot de bekendste Friese portretten van Willem Bartel van der Kooi en draagt nog steeds bij aan de beeldvorming van de succesvolle wolfabrikant, sterrenkundige, buitengewoon hoogleraar aan de Hoogeschool of Academie van Vrieslant, de voormalige universiteit in Franeker. Van der Kooi was Lector in de tekenkunst aan dezelfde universiteit. De universiteit is onder Napoleon opgeheven. In de periode dat Van der Kooi hier werkte woonde hij met zijn gezin in het pand aan de Voorstraat op huidig nummer 47.

1827 stand planetarium, 1820 zonne-eclips

Willem Bartel van der Kooi heeft Eise Eisinga vereeuwigd in een zogenaamd kniestuk. De sterrenkundige is tot de knieën afgebeeld, zittend aan de tafel in zijn eigen huiskamer en met zijn hoofd en lichaam naar rechts gewend. Het vertrek waarin hij zit is nu bekend als de planetariumkamer in museum Planetarium Eise Eisinga. Op het plafond is een natuurgetrouwe afbeelding van het planetenstelsel te zien, in de stand van de hemellichamen op 10 april 1827, het jaar waarin het schilderij voltooid is. Op de tafel waaraan Eisinga zit, ligt een door de sterrenkundige vervaardigde tekening van de grote zonne-eclips van 7 september 1820. Op de achtergrond staat rechts een ander door Eisinga vervaardigd planetarium dat hij nog eens groot had willen uitvoeren, maar daar kwam het niet meer van.

Eise Eisinga planetarium, werelderfgoed?

Eise Eisinga is geboren in Dronrijp (Menaldumadeel) op 21 maart 1744 en is overleden in Franeker (Franekeradeel) op 27 augustus 1828. Eisinga was ondernemer, wolkammer, lid van het stedelijk bestuur van Franeker en curator van de hogeschool te Franeker ook bekend als de Academie van Franeker of voormalige universiteit van Friesland. Eisinga bouwde tussen 1774 en 1781 in de woonkamer van zijn huis aan de Eise Eisingastraat te Franeker een planetarium. Eisinga noemde het planetarium een ‘Astronomisch Werktuig’. Eind 1825, ruim zeven jaar nadat koning Willem I het Planetarium was komen bekijken, werd het instrument voor tienduizend gulden verkocht aan het Rijk. In 1858 werd het geschonken aan de stad Franeker, in 2023 wordt bekend of het planetarium op de Werelderfgoedlijst van Unesco geplaatst wordt.

Treffend portret van Eise Eisinga

Willem Bartel van der Kooi heeft de Friese Eise Eisinga treffend afgebeeld. Aan het precies geschilderde portret is af te lezen hoe Eise Eisinga eruitzag en thuis als sterrenkundige van alles bestudeerde en bouwde en hoe het planetarium er tijdens zijn leven anno 1827 uitzag, 195 jaar geleden dus. Het door Van der Kooi geschilderde portret staat op de kaart FRANEKER Portret van Eise Eisinga, uit de periode 1940-1960 van uitgever Hommema, Franeker, het opschrift vermeldt de schilder niet. In de Collectie van het RKD, Rijksdienst voor Kunsthistorische Documentatie, nu Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis (Collectie Iconografisch Bureau) in Den Haag is het door Van der Kooi vervaardigde portret van Eisinga als kabinetfoto in Woodburytypie (mechanische foto afdruk, hier in sepiatinten) opgenomen. Het opschrift van deze Woodburytypie kaart uit de periode 1866-1920 luidt: Jacob de Vries & Gzn, Sneek, Bolsward, Harlingen, de naam van de schilder en geportretteerde zijn niet op de kaart vermeld.

Canon van de geschiedenis

Het portret van Eise Eisinga is terug te vinden in de canon van de geschiedenis van Nederland en in de Friese tegenhanger 11en30.nu. Van der Kooi’s portret van Eise Eisinga staat zonder de geschilderde interieurcontext van de planetariumwoonkamer afgebeeld in de oude en nieuwe canon van Nederland uit 2006 en 2021, eveneens zonder de naam van de schilder. De portretuitsnede uit zijn kunstwerk staat in het aan Eise Eisinga en de Verlichting gewijde venster. Het door Van der Kooi vastgelegde beeld van de sterrenkundige staat eveneens zonder verwijzing naar de kunstenaar, in de Friese canon 11en30.nu en komt een aantal keren in spiegelbeeld voorbij in het bijbehorende filmpje. Het schilderkundig mooi uitgewerkte portret van Eise Eisinga staat als anonieme illustratie in meer online publicaties.

Museum Planetarium Eise Eisinga

Op de website planetarium.nl van het aan de Eisingastraat in Franeker gevestigde museum Planetarium Eise Eisinga, staat het portret groot bovenaan de pagina ‘Wie was Eise Eisinga?’. Het kunstwerk is een blikvanger en bepalend voor het beeld dat bezoekers krijgen van Eise Eisinga. Zijn stadsgenoot Van der Kooi wordt hier niet als maker genoemd. Op de website geographixs.com/eise-eisinga-planetarium.html ontbreekt zijn naam ook bij de ovale uitsnede van zijn portret van Eise Eisinga. Onder de andere illustraties staan wel uitgebreide naamsvermeldingen. Op mijn verzoek is de naam Willem Bartel van der Kooi in een powerpoint-lezing voor onder meer het Observeum wel aan het plaatje van het schilderij toegevoegd. (De kunstenaar is in Burgum bij zijn schoonfamilie begraven en het Observeum bezit een verfijnde pasteltekening die Willem Bartel van der Kooi van zijn zwager Haisma maakte). Zou het niet passend zijn om Willem Bartel van der Kooi altijd te vermelden bij gebruik van zijn portret van Eise Eisinga of een naar hem genoemd werk? Het beeld daarvan is mede breed bekend door de opname van het portret in on- en offline publicaties, colleges, beschouwingen en lezingen over onder meer sterrenwachten of observatoria, de ontwikkeling van de sterrenkunde en de Verlichting.

Foto’s
1 Willem Bartel van der Kooi, portret Eise Eisinga, 1827, 100 x 123 cm, olieverf op doek (Eise Eisinga planetarium).
2. De Academia van Vrieslant of voormalige Universiteit in Franeker (in Museum Martena, Voorstraat, hangen portretschilderijen van de professoren).
3 Burytypie, W.B. van der Kooi noch Eise Eisinga zijn genoemd, wel producent Jacob de Vries & Gzn. (Collectie RKD, Den Haag).
4 Willem van der Kooi, spreker Gerhild van Rooij, 4.11.2022, 20 uur, Augustinusga.

Wil je meer horen over Willem Bartel van der Kooi?
Portraits & Paradise organiseert:
Lezing: Wie was Willem Bartel van der Kooi
Spreker: Kunstkenner Gerhild van Rooij
Datum:  Vrijdagavond 4 november, aanvang 20 uur
Locatie: It Gebou, Abrahams plein 7,  Augustinusga
Entree: Voor iedereen gratis toegankelijke lezing
Lezing: Wie was Willem Bartel van der Kooi – RTV NOF

• Facebook
• Twitter
• Linkedin
• Whatsapp
• Whatsapp
• Mail