TE ZIEN IN… Aflevering 197: Gevelsteen PEB-huisjes, Provinciaal Elektriciteitsbedrijf

BURGUM/OENTSJERK – Nederland kende provinciaal elektriciteitsbedrijven die (deels) in eigendom waren van een provincie en verantwoordelijk waren voor de elektriciteitsopwekking, het transport en de levering daarvan in de gemeenten die geen gemeentelijk elektriciteitsbedrijf hadden. In Friesland is het betonnen P.E.B. logo van Provinciaal Elektriciteitsbedrijf Friesland (PEB Friesland) nog zichtbaar op diverse transformatorhuisjes in het uitzendgebied van RTV NOF.

Maand van de geschiedenis

De geschiedenis van bedrijven en panden van openbare voorzieningen is voor een deel nog zichtbaar in de openbare ruimte. Op oude bedrijfs- en overheidsgebouwen herinnert soms een enkel detail aan de vroegere functie of de oorspronkelijke eigenaar. Het betonnen logo van de P.E.B. is bijvoorbeeld ingemetseld in de gele bakstenen muur van een enigszins in het groen verscholen transformator- en elektriciteitshuisje in Oentsjerk. Het huisje met plat dak staat aan de Heemstratsingel naast het pad naar de achterzijde van Heemstrastate. De gevelsteen bestaat uit een rechthoekige ondergrond waarop een cartouche is aangebracht. De boven en onderzijde van de cartouche hebben een lichtgebogen contour en de beide zijkanten een rechte. Op de cartouche staan de hoofdetters P. E. B. in hoogreliëf, waarbij de bovenste bollingen van de P en B van bovenaf gezien twee derde van de letter beslaan ook het middelste streepje van de E staat op twee derde en is korter dan de strepen aan de boven en onder zijde van de E.

P.E.B.

De meeste P.E.B.’s waren naamloze vennootschappen, waarvan de aandelen in handen waren van de provincie en de daarin liggende gemeenten. Het P.E.B. Friesland en de P.E.N., het Provinciaal Energie Netwerk, waren gedurende de langste tijd van hun bestaan een tak van dienst van de provincie. P.E.B het Provinciaal Energie Bedrijf is al in 1994 opgegaan in NUON dat onder die naam niet meer bestaat. Het dankzij de vormgeving herkenbare betonnen PEB logo staat nog wel op een aantal transformatorhuisjes, dat nu nog onderdeel is van het elektriciteitsnetwerk. Deze huisjes werden wel PEB-huisjes genoemd. Op de deur van het transformatorhuisje in Oentsjerk staat het telefoonnummer van Liander om storingen in elektriciteit en gas te melden. Het logo van Liander en de bijbehorende tekst en ook het adres van dit huisje dat op dezelfde deur is te zien zijn veel moderner in beeld en typografie dan het logo van de PEB. De grafische vormgeving van beide verbindt de verschillende perioden en eigenaars van dit huisje.

100.000 huisjes

Nederland telt rond 100.000 grote of kleine transformatorhuisjes. Ze worden beheerd door een lokale netbeheerder en staan in de woonomgeving. Daarnaast zijn er inpandige transformators, die zoals de naam aangeeft, in een pand zijn ingebouwd. Op alle transformatorhuisjes is een waarschuwingsbordje aangebracht met daarop de tekst ‘Levensgevaarlijk – hoogspanning’, ook op het huisje aan de Heemstrasingel. Tegenwoordig zie je ook kleine versies transformatorhuisjes, dat zijn de zogeheten ‘compactstations’. De kleine grijze of witte kasten op de stoep met dezelfde waarschuwing zijn meestal geen transformatorhuisje, maar een schakelkast of een kastje voor kabels voor telefoon, televisie of internet. Ook daar staat meestal een telefoonnummer op. De eigenaar kan vertellen wat er in die schakelkast zit.

Stroom

De stroom door de draden en transformator binnen het transformatorhuisje veroorzaakt een magneetveld. Hoe groter de afstand tot het transformatorhuisje, hoe zwakker het magneetveld wordt. De muren van het huisje schermen het magneetveld niet af en de sterkte van het magneetveld in de buurt van een transformatorhuisje hangt af van de hoeveelheid stroom die door de draden binnen het huisje gaat. Die hoeveelheid wisselt gedurende de dag en de seizoenen. Hoe lager de stroomsterkte is, hoe zwakker het veld. Aan de zijde waar de elektriciteit met de lage spanning van 230 volt het transformatorhuisje verlaat is het veld veel sterker dan aan de andere drie kanten. De sterkte van het magneetveld, is gemeten op de buitenmuur, maximaal 1,5 tot 40 microtesla. Op een afstand van anderhalf tot vier meter is het magneetveld zwakker dan 0,4 microtesla, gemiddeld over een heel jaar.

Hoogspanningslijnen en kabels

Door windmolens, zonnepanelen of in elektriciteitscentrales opgewekte elektriciteit komt in de transformatorhuisjes en vandaar via hoogspanningslijnen en ondergrondse kabels naar steden, dorpen en industrie getransporteerd. De schakelstations en transformatorhuisjes verlagen de hoogspanning zo dat de spanning geschikt wordt voor apparaten in huizen en bedrijven om de elektriciteit te kunnen gebruiken. Bij de opwekking, het transport en het gebruik van de elektriciteit worden elektrische en magnetische velden opgewekt, dit zijn extreem laagfrequente velden met een frequentie van 50 hertz.

De Centrale in Burgum

In Tytsjerksteradiel staat in Burgum nog altijd ‘De centrale’, zoals de Elektriciteitscentrale Bergum/Burgum genoemd wordt. PEB Friesland heeft in 1973 de op aardgas gestookte elektriciteitscentrale met de twee combi-eenheden met ieder een vermogen van 332 megawatt (MW) in bedrijf genomen. PEB Friesland is allang geen eigenaar meer, het bedrijf fuseerde met drie andere energieproductiebedrijven tot EPON. In 2001 heeft Engie Nederland op haar beurt EPON weer overgenomen. Engie Energie Nederland, het vroegere Electrabel, is nu de eigenaar van de centrale in Burgum. De centrale heeft sinds 2012 een zogenaamde black-start-eenheid voor Noord-Nederland en is een zogenaamde piekcentrale. De centrale wordt alleen opgestart op tijden dat er een piekvraag naar elektriciteit is en gebruikt voor dit doel 4 gasturbines met elk een vermogen van 38 MW.

Engie, Tennet en Liander

In het Nieuwsblad van Noordoost Friesland verscheen op 21 januari 2021 het artikel “Centrale Burgum van vitaal belang”. Tennet laat daarin weten dat de centrale elke dag standby staat om de betrouwbaarheid van het landelijke en lokale energienet te garanderen en van vitaal belang is voor het elektriciteitsnetwerk om de vraag naar elektriciteit exact in balans te houden met het aanbod. De centrale kan snel en flexibel reageren op schommelingen in vraag en aanbod en is er om stabiliteit te behouden. “De centrale in Burgum wordt tientallen keren per jaar ingezet om landelijk en regionaal problemen te voorkomen”, stelde Michael Verheul van Engie, eigenaar van de centrale. Datzelfde geldt voor de onderstations van Tennet en Liander die een knooppuntrol vervullen in de distributie van stroom door heel Friesland. “Centrales als die in Burgum zijn essentieel om bijvoorbeeld te zorgen dat het licht aanblijft als het moeilijk wordt. Door de toename van weersafhankelijke opwek als zon en wind wordt de centrale in de toekomst alleen maar belangrijker en naar verwacht zal de centrale vaker langer worden ingezet.”

Foto’s:

1 Betonnen gevelsteen P.E.B. logo, Transformatorhuisje Oentsjerk.
2 Transformatorhuisje en pad naar Heemstra, Liander, Heemstrasingel, Oentsjerk.
3 Waarschuwing Hoogspanning; adres transformatorhuisje; Liander storingsnummer.

• Facebook
• Twitter
• Linkedin
• Whatsapp
• Whatsapp
• Mail