TE ZIEN IN… Aflevering 177: Kermis, opgooizweefmolen op jaarlijks dorpsfeest in Aldtsjerk

ALDTSJERK – Tijdens het dorpsfeest van Aldtsjerk is er kermis. Ieder jaar staan er ter vermaak rondtrekkende attracties en kramen op het veld. De kermis duurt hier enkele dagen, in 2022 van 9 t/m 12 juni, maar kan op andere plaatsen een week of nog langer staan. Vele Aldtsjerkers en gasten kijken het hele jaar uit naar het feest en de zweef.

Gerhild van Rooij

KERKMIS EN KERMIS
Het woord ‘kermis’ is een verbastering van het woord ‘kerkmis’. Voor de wijding van een kerk, werd een kerkmis gehouden met vaak ook een jaarmarkt op het plein voor de kerk of rond de kerk. Die wijding werd daarna jaarlijks gevierd met een kermis. Tot begin 1900 kwamen kermisexploitanten meestal niet verder dan hun eigen provincie. De wegen waren nauwelijks bestraat en dat maakte het reizen tot een riskantere onderneming dan nu met de geasfalteerde wegen, snelwegen, overal bewegwijzering en een routeplanner op de gsm. Met paard en wagen was het voor de exploitanten niet te doen om met alle attracties door het hele land of naar het buitenland te reizen.

EERSTE KERMIS EN KEUREN
De eerste Nederlandse kermis vond plaats op 26 juni 1023, de dag dat de Sint Maartenskerk in Utrecht werd gewijd. Op de donderdag voorafgaand aan de kermis was er een ‘vleiskeuren’ waarbij bezoekers kennismaakten met nieuwe soorten vlees van de slager. Tegelijkertijd zagen jongens en meisjes elkaar en ook zij keurden, maar wel anders. In het verleden was de kermis een van de weinige uitgaansmogelijkheden voor jongeren. Daar konden ze zoals een oude uitdrukking zegt ‘zien wat voor vlees er in de kuip zat’. Internet in welke vorm dan ook, bestond nog niet. De jeugd trok net als in andere delen van het land ook naar kermissen in omliggende dorpen op zoek naar vermaak en naar de ware.

ONTMOETINGSPLAATS
Nog altijd verschijnen er in Aldtsjerk jongeren uit de wijde omstreken en gonst het dorp van energie tijdens het dorpsfeest. Ook kinderen komen er voor over. Ouderen die hier familie, vrienden of herinneringen aan school of werk hebben keren ook wel terug om het dorpsfeest met kermis in ons sfeervolle dorp in de Trynwâlden te beleven. De kermis brengt op een mooie manier mensen samen, waarbij verschillen wegvallen. Dat onbezorgde, uitgelaten gevoel van samenzijn op het dagenlange feest is gemist in de periode van de anderhalve meter samenleving. Afgelaste dorpsfeesten en kermissen kwamen ook eerder voor bij angst voor een grote uitbraak en verspreiding van een besmettelijke ziekte zoals bijvoorbeeld de pokkenepidemie.

KERMIS ONDER DRUK
De kermis heeft tijdens de anderhalve meter periode in 2020 en 2021 erg onder druk gestaan. Met de stikstofregelingen en de huidige benzine- en dieselprijzen zal er een andere druk blijven op deze branche. Voor de kermis wordt groot materieel heen en weer gereden en de meeste attracties hebben energie nodig. Eerder, in de negentiende en twintigste eeuw, heeft de kermis ook zware tijden gekend. Toen waren er bijvoorbeeld maatregelen gericht tegen het grote drankmisbruik, het gokken op kermissen en de zedeloosheid en ordeverstoringen die kermissen vaak voor langere tijd verboden. De ontwrichting van het openbaar verkeer en geluidsoverlast werden eveneens aangegrepen om kermissen op bepaalde plaatsen te verbieden.

KEERPUNT
Een belangrijk keerpunt in de twintigste eeuw waren de festiviteiten bij het veertigjarig regeringsjubileum van Koningin Wilhelmina in 1938. Van 7 tot en met 17 september waren er in Utrecht tien kermispleinen met daarop twee imposante lunaparken en acht gewone kermissen ingericht in Utrecht. Volgens de krant bezochten twee miljoen bezoekers de kermissen. Bij evaluatie concludeerde men dat ‘er in de eisen die de mensen thans aan het vermaak stellen, heel wat ten goede is veranderd’ en dat gold voor het hele land. Men hoopte op herstel van de jaarlijkse kermis traditie, maar met de oorlogsdreiging en mobilisatie na september 1939 en de bezettingsjaren gebeurde dat niet. De bevrijdingsfeesten zorgden pas voor een definitieve terugkeer van de kermissen.

OPGOOIZWEEFMOLEN
Op veel kermissen is een zweefmolen te vinden, ook in Aldtsjerk staat een prachtige, nostalgisch gedecoreerde draaimolen voor kinderen en een opgooizweefmolen voor de jongeren en volwassenen. De bakjes of stoeltjes van de opgooizweefmolen hangen aan kettingen aan een draaischijf en zweven al op enige hoogte van de grond. Naarmate de draaisnelheid toeneemt, bewegen de passagiers steeds verder naar buiten, als een uitwaaierende petticoat of rok. In de zweefmolen draaien kermisgasten hangend in een tweepersoonsbakje rond en worden door een opgooier steeds weer met veel vaart extra omhoog geslingerd, vandaar de namen opgooimolen en opgooizweef.

ZWEVEN
Het zweven in de molen kan wee maken in de maagstreek. Ruimtevaarders worden met veel hogere snelheden rondgeslingerd om hun weerstand tegen g-krachten (traagheidskrachten) te trainen. Voor de opgooizweefmolen staan in Aldtsjerk altijd rijen. Het is prachtig om te zien hoeveel plezier de zwevers hebben. Het indrukwekkendst vind ik hoe constant de opgooiers iedereen in de molen laten zweven en ze uren achtereen met fysieke kracht rondslingeren. Een dorpsfeest zonder zweef is niet denkbaar in Aldtsjerk. En zelfs als de zweef in de ruststand staat blijft de zweef een blikvanger op het veld achter onze galerie. Appie (Alex) Kooistra uit Leeuwarden reist veel met zijn draaimolen en opgooizweefmolen, maar zijn molens zien er altijd goed uit.

AUTEUR/FOTO’S: Gerhild van Rooij, cultuurpublicist en fotograaf
1. Valentina en Andries Tóth, opgooimolen in Aldtsjerk.
2. Alleen of samen zweven in tweezitjes van de opgooizweefmolen, dorpsfeest.
3. De zweefopgooimolen van Alex Kooistra uit Leeuwarden in Aldtsjerk.

• Facebook
• Twitter
• Linkedin
• Whatsapp
• Whatsapp
• Mail