Te zien in… aflevering 112: Hoog Fontangekapsel op topstuk (2)

DOKKUM/AMSTERDAM – In september keert een schilderij* uit 1697 van G. Wigmana uit het Rijksmuseum terug in het Gemeentehuis in Dokkum. De kapsels van de dames zijn genoemd naar Marie Angélique de Scorailles, gravin van Fontange. Die haardracht met bijbehorende linten werd steeds overdadiger en hoger.

Te zien in…  Gerhild van Rooij

HERTOGIN VAN FONTANGE
Koning Lodewijk XIV was weg van de schoonheid en haardracht van Angélique. Na haar miskraam geneerde de Zonnekoning zich steeds meer voor haar gedrag. Hij benoemde haar tot hertogin van Fontange en ze kreeg een afkoopsom van 20.000 pond. Angélique leed aan vaginale bloedingen en beweerde dat ze was vergiftigd. Ze was twintig jaar jong toen ze op 28 juni 1681in Port-Royal aan eclampsie overleed. Het Fontange kapsel, ook wel Fontange of fongemuts genoemd, is tot in de eerste decennia van de achttiende eeuw populair gebleven in Europa. Die periode duurde ruim twee keer zo lang als het leven van de naamgeefster.

HOGER EN HOGER
De Koning klaagde in de jaren hierna dat de Fontanges te overdreven waren geworden. De tot 60 centimeter hoge bouwwerken met steeds hoger gestapelde echte en soms ook valse krullen konden hem niet verleiden. Om die lokken ineen te vlechten bleven linten onmisbaar, maar nu voor een optimaal effect tegen een van koperdraad gemaakte‘stellage’ bekleed met twee, drie en zelfs vier geplooide lagen kant stijf achterelkaar geplaatst, als een platte kroon. Om de hoog gevlochten lokken op te binden werden de linten door de stellage gehaald en weer naar achteren getrokken en kunstig gestrikt, zoals ook te zien is op het schilderij van Wigmana.

WIJDVERBREID
Anno 1697 droegen adellijke dames en de bourgoisie de Fontange, maar ook personeel uit de hogere kringen een eenvoudigere versie, zoals op het schilderij Maaltijd met (burgemeester) Julius Schelto van Aitzema, Sara van der Broek, gasten en bedienden, in het huis op de Oranjewal in Dokkum.* De ontwikkeling van de Fontange is te volgen op vele schilderijen en daarnaar gemaakte prenten, etsen of gravures. Naast portretten van adellijke en Koninklijke dames, onder wie de Mary van Willem III, verschijnen er ook prenten van meisjes en vrouwen met Fontanges afgebeeld als zinnebeeld van de jaargetijden, werelddelen, of beroepen. Hoe hoger de rang en stand van de afgebeelde persoon, hoe kostbaarder de materialen van de Fontanges zijn.

FONTANGE IN THEATER
De portretten van grote actrices, balletdanseressen en operasterren met Fontange op verschijnen telkens weer in publicaties over theater, kunst of mode. In Commedia dell’arte tentoonstellingen in Galerie Bloemrijk Vertrouwen waren afbeeldingen te zien van de beroemde actrice Catherina Biancolelli (1665-1716) als het geliefde dienstmeisje Colombine met Fontange op. Zelf heb ik decennia met veel plezier die rol van de eerste vrouwelijke professionele toneelspeelster gespeeld. In mijn lezingen over Commedia dell’arte laat ik altijd het standaardboekje Commedia dell’arte. Mit den Figurinen Maurice Sands van Karl Riha* zien met Biancolelli als Colombine zoals ze in 1860 in de edition Masques et buffons (figure 7) door George Sand (1823- 1889) is weergegeven en ook de afgebeelde illustratie van Biancolelli als Colombine.

ZONNEKONING
La Biancolelli speelde Colombine en andere rollen in de Opéra in Parijs in de tijd van de Zonnekoning en in de zaal zaten wel dames met torenhoge fontanges. In zijn memoires beschrijft Louis de Rouvroy, Hertog van Saint-Simon (1675-1755) het leven aan het Franse hof onder Louis XIV. Hij verslaat een bezoek van Adelhida Talbot (geboren Palliotti), Hertogin van Shrewsbury (1660-1727) en haar echtgenoot hertog Charles Talbot (1660-1718), ambassadeur in Frankrijk voor het Engelse hof Versailles, aan het hof in Versailles in 1713. Bij die gelegenheid noemt Adelhida de dan buitenproportionele hoge rijkversierde Fontange hoofdtooi die de dames aan het hof dragen lachwekkend.

VERBOD
De Zonnekoning is op dat moment dezelfde mening toegedaan als Adelhila. Als machtige Koning kon hij van alles dicteren in zijn eigen gebied en in veroverd gebied en hij kon veel opleggen aan het hof, maar tegen de uitwassen van de ooit zo charmante Fontange hoofdbedekking bleek hij niet opgewassen. Zijn afschuw hierover was wel bekend, maar al zijn pogingen om deze Fontanges te laten verdwijnen faalden. Na het bezoek van hertogin Adelhida Talbot, lukte dit onmiddellijk. Haar natuurlijker kapsel werd een voorbeeld voor de dames. In het theater leven de sobere en de extravagante Fontange nog wel voort en in een enkele streekdracht voor feestelijke gelegenheden.

FOTO’S
1 Actrice Catarina Biancolelli in de rol van colombine, met Fontangekapsel
2 Actrice Catarina Biancolelli, op doek geschilderd portret met Fontangekapsel
3 Nicolas Arnoult (1650-1722) graveur, L’Afrique, Prent uit serie werelddelen waarop dames met Fontanges en bediende of tot slaaf gemaakte.

AUTEUR Gerhild van Rooij, curator Galerie Bloemrijk Vertrouwen, Aldtsjerk

NOTEN
* Uitgave 1996, Frankfurt/M, Insel-Bücherei. Insel-Bücherei
*Het schilderij Maaltijd met (burgemeester) Julius Schelto van Aitzema, Sara van der Broek, gasten en bedienden is opgenomen in de tentoonstelling Slavernij, waarin 10 waargebeurde verhalen verteld worden, waarvan een over de op het schilderij afgebeelde Iskander, zie
www.rijksmuseum.nl/nl/zien-en-doen/tentoonstellingen/slavernij

• Facebook
• Twitter
• Linkedin
• Whatsapp
• Whatsapp
• Mail